Do rejestru zabytków wpisano historyczny układ urbanistyczny placu Teatralnego w Warszawie. Decyzja Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków zakończyła postępowanie wszczęte w 1994 roku.

Granice historycznego założenia urbanistycznego placu Teatralnego wyznaczają budynki wpisane do rejestru zabytków są to: Teatr Wielki, Pałac Blanka, Kamienica Dmuszewskiego, kamienica przy ul. Senatorskiej 27/Wierzbowej 11.

W rejestrze zabytków figurują także wpisane założenia urbanistyczne ulic Senatorskiej, Wierzbowej i Bielańskiej. 

Plac Teatralny w kształcie zbliżonym do obecnego, powstał w pierwszej połowie XIX w. i jest ściśle związany z adaptacją pałacu Jabłonowskich na stołeczny ratusz oraz budową gmachu Teatru Wielkiego. Reprezentacyjne założenie urbanistyczne zaprojektowano na terenach zlikwidowanego targowiska Pociejów. Plac zyskał nowy wygląd po wzniesieniu Teatru Narodowego projektu Antonia Corrazziego.

Na przestrzeni lat, plac zmieniał się zgodnie z duchem czasu. Do 1939 roku plac Teatralny był ważnym ośrodkiem handlowym, kulturalnym i społecznym. W czasie II wojny światowej zabudowa wokół placu uległa poważnym zniszczeniom, a gmach teatru został poważnie uszkodzony.

Kościół św. Andrzeja pełnił rolę powstańczej reduty i szpitala polowego, na placu toczyły się intensywne walki oddziałów Armii Krajowej z wojskami niemieckimi. Po wojnie rozpoczęto odbudowę gmachu teatru wg projektu Bohdana Pniewskiego i rozebrano zabudowania północnej pierzei placu. Przed elewacją teatru usytuowano pomniki Wojciecha Bogusławskiego i Stanisława Moniuszki projektu Jana Szczepkowskiego z lat 30.

W miejscu Pałacu Jabłonowskich odsłonięto pomnik Bohaterów Warszawy (Nike) i przystąpiono do przebudowy placu Teatralnego, w wyniku którego parking wyłożono kostką bazaltową przeniesioną z ul. Żwirki i Wigury oraz płytami granitowymi. W latach 90. XX w. podjęto decyzję o zabudowie północnej strony ul. Senatorskiej w nawiązaniu do form przedwojennych.

„Wartość historyczna założenia urbanistycznego wynika z roli, jaką plac Teatralny pełnił od początku XIX w. do czasów współczesnych. Swoją reprezentacyjną formą podnosił prestiż Warszawy, która po utracie przez Polskę niepodległości straciła rangę stolicy oraz nawiązywał do dokonujących się na terenie Europy przemian urbanistycznych przestrzeni miejskich” - ocenił konserwator.

Przekazał, że dzieje placu odzwierciedlają zmieniające się koncepcje powojennej odbudowy miasta – od zachowywania reliktów zabudowy w pierwszych powojennych miesiącach, poprzez niemal całkowite wyburzenie północnej pierzei w latach 50. XX w., próby kreowania nowej przestrzeni miejskiej i równolegle odbudowę w historyzującej formie.

Z kolei wartość artystyczna placu, według konserwatora, dostrzegalna jest w jego regularnej, symetrycznej kompozycji podkreślającej rangę gmachu Teatru Wielkiego oraz w spójny sposób wyprowadzającej główne ciągi komunikacyjne ulicami narożnymi. "Koncepcja placu wpisuje się w tradycję reprezentacyjnych placów najważniejszych europejskich miast, wśród bezpośrednich analogii wymienia się takie założenia jak chociażby Piazza del Plebiscito w Neapolu" - dodał.

Plac stanowi fragment historycznego zespołu miasta Warszawy z Traktem Królewskim i Wilanowem uznanym za pomnik historii. Znajduje się również w granicach strefy buforowej Historycznego Centrum Warszawy wpisanego na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. Plac znajduje się także na terenie osad średniowiecznych i nowożytnych z XII-XVIII w. – wpisanych do rejestru zabytków archeologicznych.

Czytaj też: Muzeum Powstania Warszawskiego będzie współprowadzone przez ministerstwo kultury