Dziś 1 sierpnia ma rangę równą świętom narodowym. Jednak przez dziesięciolecia symboliczna godzina „W” była umniejszana. W propagandzie komunistycznej wysiłek Armii Krajowej był nazywany „oszustwem i fałszem”. Wbrew tym twierdzeniom tłumy gromadziły się co roku przy mogiłach powstańców.

Symbolem odrodzenia pamięci o Powstaniu Warszawskim była budowa Muzeum Powstania Warszawskiego w latach 2003–2004. To miejsce stało się jednym z najważniejszych i najpopularniejszych muzeów w Polsce, ale także żywym miejscem pamięci, stanowiącym podsumowanie wieloletnich wysiłków na rzecz upamiętnienia zrywu.

Szukanie miejsca na MPW

Przez całą dekadę lat dziewięćdziesiątych trwały spory wokół budowy Muzeum Powstania Warszawskiego. Z powodów m.in. sporów własnościowych w 1999 r. Związek Powstańców Warszawskich ostatecznie zrezygnował z planów budowy muzeum w ruinach Banku Polskiego.

Niemal natychmiast pojawił się nowy projekt. Andrzej Wajda i scenograf Allan Starski zaproponowali budowę Panoramy Powstania Warszawskiego w murach gazowni na Woli. Spory z właścicielem obiektu doprowadziły do kolejnej klęski zamierzenia.

Ostatecznie w 59. rocznicę prezydent Warszawy Lech Kaczyński zdecydował o budowie siedziby Muzeum Powstania Warszawskiego w gmachu niedawno zlikwidowanej Elektrowni Tramwajów Miejskich przy ul. Przyokopowej. W grudniu 2003 r. Rada Warszawy podjęła decyzję o powołaniu Muzeum Powstania.

Legendarny Kurier z Warszawy w MPW

Po zaledwie roku od podjęcia decyzji, dzień przed 60. rocznicą, pokazano główną część ekspozycji. Podczas otwarcia muzeum i Parku Wolności swoje ostatnie przemówienie wygłosił legendarny Kurier z Warszawy Jan Nowak-Jeziorański: „To dzięki heroizmowi mieszkańców Warszawy możemy dziś obchodzić 60 rocznicę Powstania. To wydarzenie, które przywraca właściwą rangę jednemu z najważniejszych wydarzeń naszej historii”.

Przywołał także kapitulację powstania oraz odrodzenie miasta. „To był najsmutniejszy ze wszystkich smutnych dni. Mogło się wydawać, że Polska zsunęła się na samo dno swoich zniszczeń. Zamiast jednego zniewolenia przyszło drugie. O przyszłości myślało się z obawą. Warszawa była miastem zgliszczy i ruin. (…) Oto dziś, po 60 latach, Warszawa, która przeżyła zmartwychwstanie, jest stolicą tętniącą życiem i energią, skierowaną ku przyszłości, ale pamiętającą o przeszłości (...) Zawdzięczamy to jej mieszkańcom, którzy powracali masowo, by ciepłem własnych ciał wlać życie w swoje zniszczone miasto” – mówił legendarny Kurier z Warszawy.

Prezydent Warszawy Lech Kaczyński stwierdził: „Przez kilkadziesiąt lat, mimo nieustannych kampanii, wmawiania społeczeństwu bezsensu czy zgoła zbrodniczości powstania, 1 sierpnia był jedynym autentycznym świętem narodowym obchodzonym w Polsce. Tłumy na Cmentarzu Wojskowym, pomniki, msze, a w późniejszych latach także pochody, były wyrazem tego zrozumienia. I wyrazem tego, że narodowa świadomość Polaków trwa”.

Jan Nowak-Jeziorański jeszcze raz odwiedził Muzeum Powstania Warszawskiego. Na kilka tygodni przed śmiercią zwiedził powstającą wciąż ekspozycję.

„Muzeum zrobiło na mnie ogromne wrażenie. Nie wyobrażałem sobie, że dożyję tej chwili, kiedy w taki sposób zostaną utrwalone ślady powstania. Ekspozycja została przygotowana z najwyższą starannością. Dobrze, że znalazły się tu zdjęcia z Godziny "W". Pamiętam ten moment. To były chwile wielkiej radości. Przez lata powstanie było oczerniane, a jego uczestnicy prześladowani. Teraz w piękny sposób została uczczona ich pamięć. To muzeum stało się jednym z najważniejszych miejsc w stolicy. Dobrze, że przychodzi tu tak dużo młodzieży. Widać jest zainteresowana historią swojego kraju” – powiedział.

Warszawa pamięta

Także w roku 2004 uporządkowano Kopiec Powstania Warszawskiego na Czerniakowie, a na jego szczycie zainaugurowano tradycję rozpalania ogniska płomieniem przyniesionym z Grobu Nieznanego Żołnierza. Od 2006 r. inicjatywą Muzeum Powstania Warszawskiego jest także wielki koncert „Warszawiacy śpiewają (nie)zakazane piosenki”.

W drugiej dekadzie XXI wieku powstały trzy nowe placówki muzealne zajmujące się pielęgnowaniem pamięci Muzeum Powstania Warszawskiego 1 marca 2018 r. w piwnicach budynku dzisiejszego Ministerstwa Sprawiedliwości zainicjowało działalność swojego oddziału „Cele bezpieki. Areszt Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1945–1954”. Na wystawie ukazano powojenne komunistyczne represje wobec pokolenia Armii Krajowej.

Powstanie dwóch pozostałych miejsc edukacji i pamięci wiąże się z dostrzeganym w ostatnich latach zwiększeniem zainteresowania losami ludności w walczącej Warszawie. W 2015 r. rozstrzygnięto przetarg na projekt Izby Pamięci przy Cmentarzu Powstańców Warszawy na Woli.

Od października 2022 r. w nowym gmachu prezentowana jest wystawa poświęcona życiu w okupowanej stolicy wraz z informacjami o zbrodniach popełnionych w latach 1939–1945, miejscach egzekucji i pochówku ofiar oraz historią Cmentarza Powstańców Warszawy na Woli. Na Murze Pamięci w pobliżu Izby Pamięci znajdują się imiona i nazwiska 62 tys. zidentyfikowanych osób pochowanych na nekropolii. Ponad 30 tysięcy tabliczek pozostaje „bezimiennych”.

W październiku 2010 r. na terenie dawnego obozu przejściowego dla ludności cywilnej w Pruszkowie otwarto Muzeum Dulag 121. Jego misją jest upamiętnienie tragicznych losów wypędzonych warszawiaków oraz zaangażowania i ofiarności mieszkańców Pruszkowa i okolic. Muzeum zajmuje się także zbieraniem relacji więźniów obozu. W 2021 r. rozporządzeniem Ministra Rodziny i Polityki Społecznej lista miejsc odosobnienia, w których przebywanie w czasie II wojny światowej umożliwia uzyskanie uprawnień kombatanckich została rozszerzona o Dulag 121.

W 2015 r. Sejm ustanowił 2 października Dniem Pamięci o Cywilnej Ludności Powstańczej Warszawy. „Ofiarna, zdeterminowana postawa mieszkańców Warszawy spowodowała, że powstanie utrzymało się przez 63 dni. […] Oddajemy im sprawiedliwość, czcimy pamięć pomordowanych, z których tak wielu spoczywa nadal bezimiennie na Cmentarzu Powstańców Warszawy na stołecznej Woli. Dajemy wyraz naszego przywiązania do idei wolności i poszanowania ludzkiej godności, które są dla nas wartością najwyższą” – głosi uchwała.

W kwietniu 2021 r. Rada Warszawy przyjęła uchwałę o budowie pomnika Kobietom Powstania Warszawskiego na placu Krasińskich. Monument przedstawia grupę trzech trzymających się za ręce kobiet w różnym wieku.

„Pomnik będzie upamiętniać wszystkie kobiety powstania, walczące z bronią w ręku, oraz sanitariuszki i łączniczki. Ma oddać hołd także cywilnym ofiarom powstania, kobietom, które zostały zhańbione, wygnane, a także poddane innym cierpieniom” – czytamy w uzasadnieniu uchwały. Pomnik, autorstwa rzeźbiarki Moniki Osieckiej, został odsłonięty 2 października 2021 r. – w rocznicę kapitulacji zrywu i w Dniu Pamięci Cywilnych Ofiar Powstania.

Marsze pamięci

Stałym elementem obchodów, dotyczącym upamiętnienia cywilnych ofiar zrywu, stały się marsze pamięci, które 5 sierpnia, a więc w rocznicę największego natężenia rzezi Woli, przechodzą od pomnika ofiar rzezi w rozwidleniu ul. Leszno do Cmentarza Powstańców Warszawy. W 2022 r. organizowane w tym miejscu obchody odbyły się po raz pierwszy u stóp krzyża uzupełniającego monument wzniesiony na kurhanie, w którym złożono prochy 50 tysięcy zamordowanych i spalonych mieszkańców Warszawy.

Krzyż znajdował się w tym miejscu od otwarcia cmentarza w 1945 r. aż do wzniesienia pomnika Polegli Niepokonani na początku lat siedemdziesiątych. Nowy kamienny, sześciometrowy krzyż swoją formą nawiązuje do krzyża przy ul. Górczewskiej 32, wzniesionego w miejscu mordu i spalenia zwłok tysięcy mieszkańców Woli. Do krzyża przylega ok. 4 tysięcy małych krzyży, które symbolizują liczbę zidentyfikowanych ofiar, spoczywających na tym cmentarzu.

Czytaj też: Polskie Radio RDC w 80. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego [PROGRAM]