Rodzinno-towarzyski świat Klementyny z Dzieduszyckich Szembekowej. Na marginesie krakowskiej wystawy „Niezmienność”
Zdjęcia Klementyny w „Zofia Weiss Gallery”
Po Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem i Muzeum Dzieduszyckich w Zarzeczu, fotografie Klementyny Szembekowej pokazane zostały w Krakowie, na wystawie „Niezmienność”. Oprócz zdjęć młodego wówczas, acz znanego już kurortu, jego stałych mieszkańców – górali, osób związanych z artystyczno-inteligenckim i ziemiańskim światem, możemy podziwiać dzieła malarskie różnych artystów, łącznie ze współczesnymi obrazami Iwa Nowina Konopki, dla którego skądinąd niemal rodzinne Podhale jest twórczo inspirujące i stąd jego pejzaże malowane przeważnie akwarelą.
Wernisaż zgromadził licznych krewnych, powinowatych i przyjaciół z grona potomków ziemian oraz inteligencji, przeważnie galicyjskich: Dzieduszyckich, Morawskich, Reyów, Deskurów, Mehofferów, Konarskich i in. O ekspozycji mówiły panie kustoszki, Katarzyna Szarek z Muzeum Dzieduszyckich w Zarzeczu (Oddział Muzeum Kamienica Orsettich w Jarosławiu) i dr Magdalena Kwiecińska, etnolog z Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem. O idei wystawy i autorce zdjęć opowiadali też: Zofia Weiss-Konopczyna, właścicielka Galerii oraz przedstawiciele władz Związku Rodowego Dzieduszyckich h. Sas, Mateusz i Melania Dzieduszyccy.
Niezwykle ważne są te zdjęcia, ponieważ pokazują Zakopane z XIX wieku. Zakopane, którego już nie znamy. I faktem jest to, a co jest ważne, że wykonała je kobieta. Pochodzą one z dwóch ostatnich dekad XIX wieku. Owszem, Klementyna Szembekowa nie była jedyną kobietą, która wówczas fotografowała, bo były także inne panie, zajmujące się fotografią, a nawet jedna z nich uprzedziła Klementynę. Jeanne Houcke (1860-1930), przyjaciółka Marii Zamoyskiej, fotografowała codzienność Kuźnic i pejzaże tatrzańskie. Był to czas, gdy w Kuźnicach działała Szkoła Domowej Pracy Kobiet, założona przez Jadwigę Zamoyską.
Pod koniec XIX wieku Zakopane wraz z Kuźnicami stanowiło centrum życia i działalności ze względu na Zamoyskich, działalności twórczej, naukowej i artystycznej. To są lata, kiedy Zakopane jest niezwykle popularne. Pod Tatry przyjeżdża mnóstwo pisarzy, malarzy, artystów; część z nich osiadała, tak jak Witkiewiczowie i tam już tworzyli. Jest to więc prężny czas dla tego ośrodka pod Tatrami. Wiązało się to z myślą o niepodległości Polski, co łączyło ludzi z różnych środowisk i opcji politycznych.
Przyjeżdżają też Dzieduszyccy: Włodzimierz z żoną Alfonsyną z dziećmi. W latach późniejszych, ich najstarsza córka Klementyna już sama przyjeżdżała: z mężem, z dziećmi, a następnie znów sama. Często bywała w pensjonacie „Skoczyska”, który już nie istnieje, ale na jednej z fotografii uwieczniła ten budynek. Dokumentowała to, co widziała wokół siebie, a więc górali, sceny rodzajowe na Krupówkach, osoby, które wówczas mieszkały w Zakopanem, z którymi się spotykała, jak na przykład Stanisław Witkiewicz [ojciec], Stanisław Ignacy Witkiewicz, czyli Witkacy, jest także uchwycony brat Albert Chmielowski; wiadomo, że też spotykała się z Henrykiem Sienkiewiczem i wieloma innymi znanymi postaciami z historii Polski. Osoby, które wymieniłam są uwiecznione na tych zdjęciach.
Jest na przykład fotografia, na której widać, jak (tytuł zdjęcia „Anula i Staś Witkiewicz”), Anula, córka Klementyny i Zygmunta [późniejsza Antonowa Górska] i „Witkacy” razem idą w góry. Ale Klementyna też dokumentowała znane wówczas postaci w Zakopanem, znanych przewodników tatrzańskich. A także cieśli, jest na przykład Wojciech Roj, który był nie tylko przewodnikiem, ale właśnie cieślą i wybudował Dom pod Jedlami, słynną willę Pawlikowskich [z Medyki].
Fotografie te są niezwykłym dokumentem, ponieważ każda z nich ma swój tytuł, nadany przez Klementynę, datę, dzienną i opis, co dla nas jest bardzo cenne jako źródło. To stąd wiemy, że fotografię Dom pod Jedlami wykonała 28 października 1897 roku; jest to prawdopodobnie pierwsze zdjęcie już gotowego domu, bo willa właśnie w tym roku została zbudowana.
Zdjęcia Szembekowej mają walory artystyczne niewątpliwie, ale także właśnie walory dokumentalne, które dla mnie jako etnologa, są niezwykle ważne, bo pokazują górali ubranych w sposób tradycyjny. Dziś już sposób ubierania się górali zmienił się, więc [na tych starych zdjęciach] możemy zobaczyć, jak górale „nosili się”. Interesujący jest także drugi plan na tych fotografiach, ponieważ wśród postaci góralskich widzimy właśnie gości przyjeżdżających – „państwo”, jak się wówczas mówiło. Możemy więc obserwować modę tamtych lat, a więc kobiety w długich sukniach, z parasolkami, w kapeluszach, panowie w surdutach. [Oni wyglądają] tak, jakby nie przebierali się z miejskiego ubrania, tylko w góry szli tak, jak przyjechali, jakby bezpośrednio wysiedli z pociągu i poszli wprost na Krupówki. To zresztą jest szczęśliwy czas (1899), gdy dzięki staraniom Władysława Zamoyskiego, kolej została doprowadzona do Zakopanego. (…)
Widać, że Klementyna używała aparatu dość prostego w obsłudze, to znaczy takiego, który nie miał długiego czasu naświetlania; możemy zauważyć, że postaci nie są poruszone, są dobrze naświetlone i ostre. Problemem mogły być tylko te szklane klisze: ciężkie i łamliwe, ale mimo wszystko ponad 100 klisz przetrwało.
Na jednej fotografii widzimy Klementynę, która jest prawdopodobnie na jednej ze skał Kominiarskiego Wierchu, czyli pasma skał, ciągnącego się wzdłuż Doliny Kościeliskiej. Wejście nań nie jest proste. A trzeba pamiętać, że Klementyna chodziła ubrana tak jak przystało kobietom, więc w długiej sukni; można przyznać, że była dzielną kobietą. Była też otyła, co na pewno nie ułatwiało jej wędrówek.
Kolejne miejsce, była także na Nosalu. I na wycieczce po słowackiej stronie (…), widać tam szczyty Tatr zachodnich z przepięknymi połoninami. Tatry niewątpliwie musiały ją zachwycać, skoro także dokumentowała właśnie przyrodę. Utrwaliła wiatr halny nad Giewontem, potok gdzieś w Zakopanem, który ją zachwycił, jesion - bardzo znane drzewo w Zakopanem, nazywane jesionem Walczaków, które wpisało się w historię Zakopanego. Było to drzewo kilkusetletnie, ale w końcu zostało ścięte, niemniej najstarsi górale jeszcze pamiętają, do tej pory się zresztą o tym jesionie opowiadają. Wnioskuję, że Klementyna słuchała lokalnych opowieści i zwracała uwagę na to, o czym miejscowi mówili. W Zakopanem Klementyna przebywała najczęściej na wiosnę i w lecie, ale właściwie co roku.
[dr Magdalena Kwiecińska, Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem] A
Klementyna z Dzieduszyckich Szembekowa była osobą przygotowaną artystycznie, bo taką wiedzę otrzymała w domu, uczyła się malować i rysować, znała i rozumiała zasady kompozycji. Wiemy też, że pisała poezję.
Jej zdjęcia są dobrze skomponowane, przemyślane, przede wszystkim są dokumentem, bo nie mówimy o ujęciu ustawionym, tylko o mikrosekundzie złapanego ujęcia: górali rozmawiających, chodzących po ulicach… bardzo przemyślane kadry.
Nawiązując do mecenatu artystycznego Dzieduszyckich, trzeba wspomnieć o bracie Albercie Chmielowskim, który był ważną postacią dla Zarzecza, a ojciec Klementyny, Włodzimierz Dzieduszycki, był fundatorem jego stypendium. Dzięki temu Chmielowski ukończył akademię monachijską, był malarzem, blisko związany z Dzieduszyckimi.
[Katarzyna Szarek, kustosz Muzeum Dzieduszyckich w Zarzeczu] B
Eleonora i Maryszka
Ciekawe, że już po otwarciu wystawy, możemy dowiedzieć się więcej o drodze, jaką przebyły fotografie Klementyny. Zanim zostały one w rękach państwa Paradowskich, należały do rodziny. Z powodu tzw. dokwaterowań po II wojnie św. (co przeżywali właściciele prywatnych mieszkań i kamienic w większych miastach kraju), przy ul. Warszawskiej 1 w Krakowie mieszkali państwo Paradowscy oraz dwie damy.
Pierwsza z nich to Eleonora Maria z Jabłonowskich Bielska (1884-1977), urodzona w tym słynnym dla Jabłonowskich i Heydlów Bursztynie (pow. rohatyński)! Była ona córką Stanisława Jabłonowskiego i Jadwigi ze Steckich (pochodzącej z wołyńskiego Romanowa Ilińskich i Steckich). Zamężna za Juliuszem Aleksandrem Bielskim (1862-1941), ziemianinem i słynnym myśliwym, właścicielem dóbr Rychcice (pow. drohobycki, woj. lwowskie), wysiedlonym z żoną do sowchozu Iwanówka w północnym Kazachstanie, gdzie zmarł. Eleonora Bielska po powrocie z zesłania zamieszkała w 1947 roku w kamienicy przy kościele św. Floriana, przy ul. Warszawskiej. ¹
Druga pani to Maria z Szembeków Janowa Mycielska (1877-1951), zwana w rodzinie Maryszką, córka Klementyny, ² przy Warszawskiej 1 zamieszkała od 1931 roku. Pani Bielska była młodsza, a będąc na miejscu, z troską opiekowała się swoją dalszą kuzynką. Po jej śmierci, wobec emigracji synów, zmarła osamotniona, pochowana jest w grobowcu Rostworowskich na cmentarzu rakowickim.
A zatem, szklane klisze z zakopiańskimi zdjęciami były u pierworodnej córki ich autorki, po śmierci obu pań zostały w gestii pp. Paradowskich, a następnie trafiły do zbiorów p. Stefana Okołowicza, znanego witkacologa.
Wdzięk życia…
Maria z Łubieńskich Janowa Górska (1837-1926) z Woli Pękoszewskiej na Mazowszu (pow. skierniewicki), która miała szerokie kontakty w Krakowie i we Lwowie oraz lubiła Galicję, pisała z przyjemnością o swojej wizycie u Dzieduszyckich w Zarzeczu w 1906 roku. Nie znam równie gościnnego – zanotowała, kulturalnego, katolickiego domu jak ta ordynacka rezydencja (…), a kto córkę weźmie z tej rodziny, zapewni sobie spokój i wdzięk życia. ³
O wartości panien Dzieduszyckich musieli wiedzieć Józef Maciej (1818-1889) i Józefa z Moszyńskich Szembekowie z Poręby. Przyjęli z radością decyzję syna Zygmunta (1844-1907) o ożenku (ślub 1876) z prawdziwego uczucia z Klementyną Dzieduszycką (1855-1929), córką Włodzimierza (1825-1899), marszałka Sejmu Galicyjskiego, tajnego radcy, członka Izby Panów, I ordynata poturzycko-zarzeckiego, przyrodnika, twórcy muzeum przyrodniczego we Lwowie, mecenasa sztuki i darczyńcy ludzi nauki oraz Alfonsyny z Miączyńskich.
Małżeństwo Klementyny Dzieduszyckiej z Zygmuntem Szembekiem miało także wymiar prestiżowy, choć chyba bardziej dla Szembeków, bowiem mimo ciekawych paranteli i historycznej pozycji tej rodziny, o czym pisze prof. K. Karolczak, to jednak Dzieduszyccy w tym okresie historycznym stali na szczytach hierarchii galicyjskiej.
Późniejsi teściowie Zygmunta zasięgnęli języka, nie znając jeszcze młodego człowieka, aczkolwiek Włodzimierzowi Dzieduszyckiemu ożenek najstarszej córki Klementyny w sumie mógł przypaść do gustu. Lwowsko-krakowski świat ziemiański, arystokratyczny, połączony z naukowo-artystycznym, tworzył specyficzny klimat wzajemnych powiązań: urzędniczych, majątkowych, rodzinnych, ale też skupiał te wszystkie osoby wokół pasji kolekcjonerskich. W jakimś sensie wytrawnemu zbieraczowi okazów przyrodniczych, jakim był marszałek krajowy, mógł podobać się fakt, iż teść jego córki, Józef Szembek (być może razem z drugim synem, bp. Józefem Szembekiem) do dworu w Porębie kupił księgozbiór prof. Józefa Muczkowskiego; bibliotekę tę zresztą wcześniej już znał W. Dzieduszycki, bowiem wspierał ją swoim mecenatem. ⁴
Szembekowie
Zygmunt Szembek, właściciel Poręby (Poręba Żegoty, pow. chrzanowski) i Klementyna mieli dzieci: Marię Józefę (1877-1951) Janową Mycielską, Annę Antoniową Górską (1880-1966), Jana Włodzimierza (1881-1945), ambasadora w Bukareszcie, Budapeszcie i Brukseli, wiceministra spraw zagranicznych, najbliższego współpracownika min. Józefa Becka, Franciszka Salezego (1883) i Włodzimierza (1883-1942).
Włodzimierz Szembek, kandydat na ołtarze, Sługa Boży, zarządzał dobrami matki Klementyny z Dzieduszyckich, Węgierka koło Jarosławia. Wstąpił do salezjanów (1927); nowicjat odbył w klasztorze w Czerwińsku nad Wisłą. Otoczony szacunkiem za swoją postawę wobec ludzi, zarówno w majątku, jak i w innych miejscach, zmarł śmiercią męczeńską w Oświęcimiu, ofiarowując życie za nawrócenie się komendanta obozu. Od 2003 roku trwa jego proces beatyfikacyjny. ⁵
Mąż Klementyny, Zygmunt pochodził z gałęzi generalskiej – odnoga porębska (gałąź podolska) i był prawnukiem Aleksandra (1739-1806), miecznika ostrzeszowskiego, podkomorzego i szambelana Stanisława Augusta, konfederata barskiego, generał-adiutanta, kawalera Orderu Orła Białego (1792), kolejno będącego na służbie w armii rosyjskiej.
Aleksander Szembek był zamożny, posiadł drogą dziedziczenia dobra po bogatej linii prymasowskiej Szembeków, a klucz porębski był dziedzictwem jego matki, Marianny ze Szwarcenberg-Czernych. Ożenił się też zamożnie (choć z posagiem żony były problemy) z Urszulą z Wielopolskich (1742-1803) ⁶ Ze względu na późniejszą pozycję Zygmunta Mycielskiego (1907-1987), kompozytora, krytyka muzycznego i pisarza, a wnuka Zygmunta, warto nadmienić, iż wspomniany już Józef M. Szembek był uczniem Fryderyka Chopina, zaś na fortepianie grał dobrze również Zygmunt. Zanim ożenił się z Klementyną, jak większość dzieci z tego środowiska, podróżował, będąc w gronie m.in. Jana Bispinga, późniejszego ordynata massalańskiego, Kazimierza i Jana Stadnickich, Jerzego Sanguszki i braci Sułkowskich. ⁷
Klementyna
O autorce tych wspaniałych, dokumentalnych i reporterskich fotografii warto nadmienić więcej. Zalety domu Dzieduszyckich zauważył nawet skądinąd złośliwy K. Chłędowski, pisząc, że wychowanie panien było wzorowe, zaś cały dom otaczała aureola wielkiego znawstwa literatury i sztuki, zwłaszcza, że u pp. Włodzimierzów bywało zawsze wielu artystów, literatów i w ogóle wybitniejszych ludzi polskiego społeczeństwa ⁸ W rodzinie tej dominowało prospołeczne podejście na różnych polach, w co zaangażowane były też córki. Na Powszechnej Wystawie Krajowej we Lwowie w 1894 roku, oprócz etnografii, którą zajmował się Włodzimierz Dzieduszycki, jego żona Alfonsyna pokazała koronki, córka Jadwiga Witoldowa Czartoryska z Pełkiń plany powstania ochronek dla dzieci, zaś Klementyna Szembekowa, próbki wapna z fabryki, należącej do jej posagowego majątku w Węgierce. ⁹ Henryk Sienkiewicz w listach określił Szembekową jako rozumną kobietę, a ponadto cenił jej biegłość w kwestiach literackich, gdy się poznała na „Bez dogmatu”. Pisarz w rozmowach z innymi osobami wyrażał się o niej też z kompletnym zaufaniem, powierzając swoje osobiste sprawy. ¹⁰
Klementyna i Zygmunt
To małżeństwo, choć zapowiadało się wyśmienicie, po narodzinach pięciorga dzieci oraz dość szybko powstałych problemach finansowych, weszło w fazę poważnego kryzysu. Państwo Szembekowie początkowo mieszkali w Porębie. Majątek był już nadszarpnięty przez nieumiejętne prowadzenie go (zadłużenie, życie ponad stan) przez Józefa Macieja, a dalej „światowego” życia Zygmunta. Interwencja rady rodzinnej i Włodzimierzostwa Dzieduszyckich, rodziców Klementyny spowodowała, że Zygmunt przestał mieć wpływ na gospodarkę majątku posagowego żony (Pruchnik), a kilka lat po ślubie sprzedali Porębę Żegoty. Pozostała ona jednak w rodzinie, gdyż kupił ojciec, zaś jej ostatnim właścicielem przed tzw. reformą rolną był bratanek Zygmunta, Józef Wacław Szembek (1890-1945).
Zygmuntostwo Szembekowie najpierw zakotwiczyli się na Podolu rosyjskim u brata Zygmunta, Adama, a w 1888 roku na stałe osiedli w Krakowie. Ich wspólny dom bywał pełen gości, wśród których wymieniani są: Kazimierz Morawski, Konstanty „Kocio” Górski, ks. Stefan Pawlicki, Karol Potkański, Jerzy Mycielski, Franciszek Paszkowski, Aleksander i Józef Wielopolscy, Henryk Sienkiewicz. Zygmunt z czasem podróżował, nie zmieniając trybu życia (był uzależnionym hazardzistą), zaś Klementyna, o której można by rzec „ta święta kobieta”, kontynuowała prowadzenie intelektualnego salonu przy ul. Studenckiej 17, skupiając wokół siebie znaczące postaci życia artystycznego oraz literackiego. Bywali więc u niej, poza Sienkiewiczem, Stanisław Witkiewicz (ojciec Witkacego), Maria z Sobotkiewiczów Dembowska (etnografka, mieszkanka „Chaty”, wynajmowanej u Wojciecha Roja w Zakopanem), przyjaciółka Szembekowej – Jadwiga z Szetkiewiczów Janczewska (artystka malarka, siostra zmarłej żony pisarza, Marii), Karol Potkański (historyk), jak również Helena Modrzejewska-Chłapowska. ¹¹
Oboje małżonkowie uczestniczyli w życiu Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie; nie tylko do niego należeli, ale też Klementyna na rzecz Towarzystwa (akcja losowania dzieł sztuki) podarowała z Poręby popiersie Józefa Ignacego Kraszewskiego z gipsu, autorstwa Jana Tombińskiego. Ta w sumie krótka informacja mówi o tym, że byli oni faktycznie wprowadzeni w świat sztuki, rozumiejąc to jako nie tylko przyjemność, ale obowiązek patriotyczny, bo czymże było TPSP, jeśli nie organizacją, mająca i taki cel. Świadome gromadzenie pięknych i wartościowych artystycznie przedmiotów, przeszło na następne pokolenia, o czym nadmienia Kazimierz Mycielski, pisząc o matce (czyli o córce Zygmunta i Klementyny), że miała zacięcie kolekcjonerskie i walnie przyczyniła się do wzbogacenia zbiorów obrazów, porcelany i biblioteki w majątku Mycielskich w Wiśniowej nad Wisłokiem. ¹²
Wracając do rozpadu małżeństwa Szembeków, musimy pamiętać, iż mowa tu o ludziach, którzy w najtrudniejszych sprawach ze sobą rozmawiali i potrafili zachować odpowiedni poziom kultury. Z. Szembek wprawdzie przysporzył rodzinie kłopotów, był ciągle jednak jej członkiem, a uczucie Klementyny – choć mieszkali już potem osobno – do niego nie wygasło. Żyli z wypłacanej przez Dzieduszyckich stałej pensji, a Klementyna nie została pozbawiona prawa do swojej części majątku. Jej córka Maria otrzymała należną sumę posagową, a po śmierci matki odziedziczyła część dóbr Pruchnik, wraz ze wspomnianym już folwarkiem z dworem w Węgierce. ¹³
Nie zmienia to faktu, że zięć Klementyny szukał konkretnego, ziemiańskiego zajęcia dla siebie, które znalazł jako dyrektor generalny ordynacji przeworskiej u swego dalszego kuzyna, Andrzeja Lubomirskiego. Będąc na tym stanowisku nie tylko zarządzał, ale też służył wszelką radą młodemu wówczas Lubomirskiemu, szczególnie w kwestii rozwoju przemysłu (cukrownia i in.), dotychczas bardzo tradycyjnego majątku rolnego. Mycielski do czasu pracy w Przeworsku, czyli do 1912 roku, mieszkał tam z rodziną, przyjmując z żoną Marią z Szembeków, nie tylko rzesze ludzi kultury i z rodziny, tak jak teściowa w Krakowie. Bywał w Przeworsku także Zygmunt Szembek, który 13 sierpnia 1907 tam właśnie zmarł i został pochowany. ¹⁴
Klementyna u córki w Woli Pękoszewskiej
Spośród pięciorga dzieci Zygmuntostwa Szembeków obecnie żyją potomkowie z rodzin Mycielskich i Górskich. Górscy z czcią i sympatią przywołują wspomnienia poprzednich generacji o babce Annie z Szembeków Górskiej (1880-1966), żonie Antoniego „Antona”, a córce Zygmunta i Klementyny. Jej synowa, Krystyna ze Starowieyskich (1921-2012) wspominała, że Anna była osobą o dużej mądrości życiowej, wielkiej życzliwości dla ludzi, wielkim spokoju i mimo tak trudnego życia zachowała ten spokój i nawet pogodę ducha. Synowie, a także synowe, bardzo ją kochali za tę ogromną życzliwość i takt. Jej pasją były książki. Czytała mnóstwo, zwłaszcza, gdy już trudno jej było chodzić. (…) Kochała ogród i kwiaty ¹⁵ Bliskość rodzinna Anny Antoniowej Górskiej z matką wiąże się i z tym, że Klementyna Szembekowa w właśnie w Woli Pękoszewskiej spędziła ostatnie lata życia, zapamiętana jako kochana, urocza starsza pani – prababka. Tam zmarła, a pochowana została w Jeruzalu. ¹⁶
Dzięki temu, że na tych fotografiach widzimy również osoby z rodziny, jak np. Tadeusza Dzieduszyckiego z laseczką, a na kilku fotografiach (m.in. robionych przez Witkiewicza), naszą Klementynę, dla nas ona już nie jest nieokreśloną prababcią, tylko jest prababcią, która chodziła po górach z aparatem i mimo spódnicy oraz niezbyt wygodnych butów, była na szczytach.
[Melania z Pawłowskich Dzieduszycka, Związek Rodowy Dzieduszyckich h. Sas] C
-------------
O postaci Klementyny z Dzieduszyckich Szembekowej i jej fotografiach, w programie mówili: dr Magdalena Kwiecińska z Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem, Katarzyna Szarek, kustosz z Muzeum Dzieduszyckich w Zarzeczu (Oddział Muzeum Kamienica Orsettich w Jarosławiu) oraz Melania Dzieduszycka, sekretarz Związku Rodowego Dzieduszyckich herbu Sas. W bieżącym 2025 roku wystawa najprawdopodobniej będzie prezentowana też w Warszawie.
Lit./dok. wybór
¹ W. Smolski, Z kart historii Polskiego Związku Łowieckiego – Prezesi PZŁ, „Kultura Łowiecka”, red. J. Siek, nr 83, Warszawa 2017, s. 12;
² K. Mycielski, Mycielscy. Zarys monografii, red. S. J. Rostworowski, K. Chłapowski, T. Lenczewski, Warszawa 1998, s. 91, 93; inf. p. Jadwigi z Mycielskich Stachury;
³ M. z Łubieńskich Górska, Gdybym mniej kochała. Dziennik lat 1896-1906, red. E. Jasztal-Kowalska, Warszawa 1997, s. 267;
⁴ B. Krawczyk, Józef Muczkowski. Dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej, historyk, red. J. Ostafin, Kraków 2021, s. 180; K. Karolczak, Szembekowie. Gałąź podolska [w:] Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia, t. IX, Kraków 2011, s. 244; Z. Domżał, A. Wałkówski, Imię róży inaczej… W tajemniczym świecie pisarzy i rękopisów klasztoru cystersów w Mogile do początków XVI wieku, red. B. Pielat, Łódź 2016, s. 52;
⁵ Za: https://gazetacz.com.pl/ksiadz-wlodzimierz-hr-szembek-meczennik-z-auschwitz/ - dostęp 13.01.2025;
⁶ K. Karolczak, Szembekowie. Gałąź podolska [w:] Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia, t. IX, Kraków 2011, s. 241; E. Wierzbicka, Wielopolscy. Dzieje awansu społecznego oraz utrwalania pozycji rodziny od połowy XVII do schyłku XVIII wieku, red. D. Słowikowska, Lublin 2017, s. 98, 99, 298, 349;
⁷ Moje wspomnienia w Massalanach spisane. Pamiętniki Jana Ordynata Bispinga 1842-1892, red. J. Pająk, J. Szczepański, Kielce 2017, s. 112;
⁸ K. Chłędowski, Pamiętniki. Tom I. Galicja (1843-1880), red. A. Knot, Wrocław 1951, s. 166;
⁹ K. Karolczak, Dzieduszyccy. Dzieje rodu. Linia poturzycko-zarzecka, red. Z. Czarnecka, Kraków 2001, s. 110;
¹⁰ Sienkiewicz. Listy, red. M. Bokszczanin, tom II, część druga, Warszawa 1996, s. 349, 355;
¹¹ K. Karolczak, Dzieduszyccy…, s. 188; Zygmunt Mycielski do Marii Korniłowiczówny, Sopot 11. III. 1971 [w:] M. Korniłowiczówna, Onegdaj. Opowieść o Henryku Sienkiewiczu i ludziach mu bliskich, Warszawa 1972, s. 196-197; E. Witkiewicz-Schiele, Nie tylko Witkiewiczowie. Dwa wieki z rodzinami Prószyńskich, Becków, Rabowskich i Schielów. Od Syberii po Zakopane, red. A. Regulska, Zakopane 2016, s. 447; H. Morawska-Stec, Wacław Zaleski (1868-1913). Wspomnienia rodzinne, red. M. Przybyliński, Poznań 2010, s. 24;
¹² K. Mycielski, Mycielscy…, s. 91; Sprawozdanie Dyrekcyi Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie z czynności w roku 1879/80, Kraków 1880, s. 17, 81;
¹³ K. Mycielski, Mycielscy…, s. 91;
¹⁴ K. Karolczak, Dzieduszyccy…, s. 188; Ł. Chrobak, Książę Andrzej Lubomirski. Ordynat i przemysłowiec w latach 1882-1939, red. P. Pilawski, Kraków 2021, s. 19, 59, 68; A. Biernacki, List wnuka (Zygmunt Mycielski o „Il Conde” Conrada, „Teksty Drugie”, nr 3, Warszawa 1990, s. 157;
¹⁵ K. Górska-Gołaska, Górscy herbu Boża Wola. Przodkowie i potomkowie generała Franciszka Górskiego, red. I. Skierska, Poznań 2000, s. 182;
¹⁶ K. Górska-Gołaska, Górscy…, s. 182; inf. A. Krzyżanowskiego, mąż śp. Gabrieli z Górskich (1939-2013) z Woli Pękoszewskiej;
A. M. Kwiecińska [w:] „Tatrzańskie fotografie Klementyny Szembekowej”, „Rody i Rodziny Mazowsza”, red. P. Sz. Łoś, https://www.rdc.pl/podcast/rody-i-rodziny-mazowsza_ggLWmcihBmWFwcvhfAos?episode=RrUlxVLJRheN2rfiFWTx – dostęp 16 01 2025;
B. K. Szarek [w:] „Tatrzańskie fotografie Klementyny Szembekowej”, „Rody i Rodziny Mazowsza”, red. P. Sz. Łoś, https://www.rdc.pl/podcast/rody-i-rodziny-mazowsza_ggLWmcihBmWFwcvhfAos?episode=RrUlxVLJRheN2rfiFWTx – dostęp 16 01 2025;
C. M. Dzieduszycka [w:] „Tatrzańskie fotografie Klementyny Szembekowej”, „Rody i Rodziny Mazowsza”, red. P. Sz. Łoś, https://www.rdc.pl/podcast/rody-i-rodziny-mazowsza_ggLWmcihBmWFwcvhfAos?episode=RrUlxVLJRheN2rfiFWTx – dostęp 16 01 2025;
Historię rodu Gnoińskich, przybyłych do Warszawy, a potem do Siennicy z Podola, opowiedział w audycji Tadeusz Gnoiński, wnuk Kazimierza i Hipolity, wieloletni pedagog i nauczyciel siennickiej oświaty, a obecnie kustosz przyszkolnego Muzeum, poświęconego dziejom Siennicy i szkoły.
