Przez jednych zapomniana, przez drugich stawiana w dalszej perspektywie za marszałkiem i jego drugą żoną Aleksandrą ze Szczerbińskich. A poza skomplikowanym życiem osobistym, była przecież wybitną działaczką niepodległościową, dla której idea socjalistyczna wiązała się przede wszystkim z dążnością Polaków do niepodległości. I tej działalności poświęciła całe swoje życie. W konspiracji przydano jej pseudonim „Piękna Pani”, ale poza urodą była też kobietą szalenie odważną. Oddaną zarówno wartościom, w które wierzyła, ale także dwóm mężom, którzy w życiu osobistym ostatecznie zawiedli ją. Maria z Koplewskich 1° Witoldowa Juszkiewiczowa, 2° Józefowa Piłsudska, pierwsza żona marszałka Józefa Piłsudskiego, nie doczekała się dotychczas pełnej biografii. Do tego, w jej życiorysach znajdowały się błędy, jak też tezy czy analizy nie zawsze poparte rzetelnymi badaniami naukowymi. Stąd też książka Piękna Pani. Biografia Marii z Koplewskich Piłsudskiej, która tuż przed Bożym Narodzeniem 2024 roku ukazała się nakładem wydawnictwa LTW, przywraca pamięć o tej działaczce niepodległościowej, wyjaśnia historię jej rodziny, pochodzenia, jak i skomplikowanych relacji między dwoma mężami. Ukazuje kobietę z krwi i kości, która oddając całą siebie ideałom, poniosła klęskę w życiu prywatnym, ale jednocześnie traktuje jej losy nie jako tło, lecz jako pełnoprawną część historii Polski przełomu XIX i XX wieku, łącznie z dwudziestoleciem międzywojennym. O bohaterce książki Piękna Pani. Biografia Marii z Koplewskich Piłsudskiej, w programie mówił jej autor, dr Mariusz Kolmasiak z Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, badacz dziejów kraju i narodu, wiążących się z Piłsudskim i jego obozem politycznym.     

O swojej książce Stałem nago na progu domu. Opowiadania, czyli o spojrzeniu na różne postaci i epoki historyczne na Podlasiu, z głębokim przekazem, że nawet będąc człowiekiem z korporacji, trzeba słuchać się babci, bo ona prostuje kręgosłup moralny i wskazuje, co tak na prawdę jest w życiu ważne..., mówił autor książki Artur Ziontek, historyk literatury, regionalista, pisarz.

O pochodzeniu swoich rodzin, o tradycjach świąt Bożego Narodzenia w nich kultywowanych. O powstaniu i działaniach społecznych Fundacji "Wieświejak", powstałej na bazie potrzeby aktywności lokalnej we wsi Koszajec (gm. Brwinów, pow. pruszkowski), w programie mówili: Anna Łukawska-Adamczyk, prezeska Fundacji "Wieświejak" oraz jej przedstawiciele i przyjaciele: Maria Pękala, Jan Oliszewski, Monika Smułka i Milena Oliszewska.

W 1944 roku, w październiku i listopadzie przez 6 tygodni Wincenty Witos przebywał w zakonspirowanym mieszkaniu w Krakowie, lecząc się i będąc rehabilitowanym oraz oczekując na możliwość przelotu samolotem do Londynu, na prośbę premiera rządu emigracyjnego, Stanisława Mikołajczyka. Przerzut przywódcy ludowców i byłego premiera na Zachód przygotowywała Armia Krajowa, której dwukrotnie udało się już tak przetransportować inne ważne osoby podziemnego życia politycznego.

Ze względu jednak na wymuszoną dymisję Mikołajczyka, do wyjazdu Witosa nie doszło. Mieszkanie, w którym wówczas mieszkał należało do rodziny Skąpskich. Dzięki odkryciu dwóch tekstów wspomnień i relacjom rodzinnym, Rafał Skąpski, wydawca, były wiceminister kultury mógł zrekonstruować ten kilkumiesięczny, końcowy okres życia Wincentego Witosa, co - w kontekście swojej rodziny (dwaj bracia i kuzyn Skąpscy), jak też rodzin Rudzińskich, Dreckich i Byszewskich ze Słupi - opisał w książce "Sprawa Witosa Kraków 1944". O tym uczestnictwie rodziny Skąpskich w epizodycznym, ale pełnym zagrożeń i ważnym przedsięwzięciu polskiego Podziemia, w programie mówił Rafał Skąpski, prezes Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek, archiwista i badacz dziejów swej rodziny.

Poturzyca, gm. na miejscu, pow. sokalski, woj. lwowskie, to dwór Józefa Kalasantego Dzieduszyckiego (1776-1847), a potem jego syna Włodzimierza (1825-1899). Dwór powstał prawdopodobnie w XVIII wieku za czasów ks. Kazimierza Poniatowskiego, starosty sokalskiego; Poturzyca wchodziła w skład tego starostwa.

Na pocz. XIX wieku starostwo sokalskie przeszło do rąk Dzieduszyckich, stanowiąc rekompensatę za skonfiskowane tej rodzinie liczne dobra na Podkarpaciu. Józef Kalasanty Dzieduszycki objął Poturzycę - wraz z ww. niedużym, starym dworem, w 1812 roku, a w roku 1830 rozpoczął budowę pałacu. "Dostawił" go bokiem do dworu, ale nie został on ukończony. Z małżonką Pauliną z Działyńskich bowiem osiadł w Zarzeczu (pow. jarosławski) w dobrach, odziedziczonych po Magdalenie z Dzieduszyckich Morskiej.

W Poturzycy pozostała słynna biblioteka (ok. 14 tys. woluminów), którą syn Józefa, Włodzimierz (działacz społeczno-polityczny, twórca Muzeum Przyrodniczego itd.) przeniósł do Lwowa.

Niedokończony pałac był na planie prostokąta, dwupiętrowy, z boniowanymi narożnikami i wejściem z boku. W równie skromnym nowym budynku znajdowały się nieliczne dzieła sztuki, jak np. obraz "Obrona Trembowli" Franciszka Smuglewicza czy prace Alberta Chmielowskiego, naonczas młodego, początkującego malarza.

Park niewielki, ale obsadzony rzadkimi gatunkami drzew, krzewów i kwiatów; w nim także oranżeria. Dwór i pałac nie istnieją.

O odnalezionych fotografiach dwóch dawnych siedzib Dzieduszyckich w Poturzycy i Jaryszowie, jak też o Bibliotece Poturzyckiej, w programie opowiadali: Melania i Mateusz Dzieduszyccy, sekretarz i przewodniczący Związku Rodowego Dzieduszyckich herbu Sas.

W warstwie przekazu ustnego jest to historia, zaczynająca się już w czasach carycy Katarzyny II i z jej postacią w tle. Niemal w każdej warstwie społecznej można spotkać podobne nawiązania.  Przechowały się jednak najczęściej te, które zostały zapisane i dotyczą rodzin, stanowiących dawną elitę Rzeczypospolitej, jak taka, że w pałacu Ilińskich w Romanowie na Wołyniu miało stać łoże carycy. Tym razem wiemy zaledwie tyle, iż przodek rodziny Jacórzyńskich był jednym z kochanków monarchini, ale jego imię nie jest znane.

W dziejach tej familii, co zauważa jej biografka, nie ma wielopokoleniowego, starego gniazda z domem, ogrodem i jakimś polem. Członkowie rodziny często zmieniali miejsca zamieszkania, co wiązało się z ich życiem zawodowym, głównie w oświacie: byli przeważnie nauczycielami lub urzędnikami oświatowymi na poziomie lokalnym. Chociaż mieszkania zmieniały się, to za ludźmi zawsze jechały książki, stanowiące podstawę nie tylko wykształcenia i wiedzy, ale też będące oczywistym elementem kodu kulturowego inteligencji.

Poza tym, co odkryto po latach, w rodzinie Jacórzyńskich drzemały lub przeciwnie – kwitły talenty twórcze, głównie pisarskie. Świadomość braku stałego miejsca musiała być silna, skoro niemal równocześnie w dwóch osobach w wieku XX zrodziła się potrzeba poszukiwania historii rodzinnych, uporządkowania genealogii i nawiązania – co nie całkiem się udało – kontaktów z dalszymi krewnymi.

Kresy (np. Zaleszczyki), jak też Sokołów Podlaski zapisały się w dziejach rodziny najbardziej i o różnych okresach pobytu Jacórzyńskich w tych miastach jest informacji najwięcej. A zwłaszcza o Sokołowie Podlaskim, gdzie Benedykt Jacórzyński (1888-1963), ożeniony z Heleną ze Schlechtów (1892-1977) był nauczycielem i inspektorem oświaty.

O tzw. micie założycielskim, o dziadku i ukochanej ciotce Sławomirze Jacórzyńskiej (1910-1993), o pisarstwie przodków oraz swoim, jak też o kuzynostwie po mieczu, w programie opowiadała Katarzyna Anna z Jacórzyńskich Urbanowicz, pisarka.    

Napoleon Zygmunt Rzewuski (1843-1897), syn Napoleona i Henryki z Suchodolskich, był powstańcem styczniowym, jednym z najmłodszych dowódców narodowego zrywu zbrojnego z roku 1863. Starannie wykształcony w Puławach i Warszawie (Marymont), będący pod wpływem zarówno mentorów rodzinnych, jak i z okresu studiów, poszedł na bój, nie myśląc o konsekwencjach, naszpikowany ideami niepodległościowymi. Cała jego rodzina, nawet w osobie stryja – urzędnika carskiego w Warszawie, wspomagała ruch powstańczy, przypłacając to później pogarszającym się stanem rodzinnego majątku w Kozłowie, jak i koniecznością ucieczki z Królestwa Polskiego przed represjami.

Po tych wydarzeniach, z konieczności osiadł z żoną i dziećmi w Stryju w Galicji, gdzie zmarł. Okres powstania spowodował też „otwarcie ran” w rodzinie, których początkiem było dwukrotne wchodzenie w związek małżeński dziadka Napoleona Zygmunta, Józefa Rzewuskiego (zm. 1823). Troska o młodzież rodzinną, która rwała się do powstania, dała początek poprawie relacji rodzinnych w przyrodnim rodzeństwie.

Wszystkie te aspekty, a więc tło historyczne (początki powstania, dowódcy, dwie bitwy pod Małogoszczem itd.), jak i losy poszczególnych postaci z rodu, w swoich publikacjach w sposób dociekliwy, acz z sercem i delikatnością, starali się opisać i wyjaśnić autorzy, zajmujący się dziejami Rzewuskich z Kozłowa: Adam Malicki i Anna Błachucka.

Najpierw opracowali zbiór wspomnień, listów i biogramów Rzewuskich w publikacji Tułacze losy, Kozłów 2021, a następnie powstałą powieść historyczna Rodem z Kozłowa. Losy powstańca styczniowego Napoleona Zygmunta Rzewuskiego herbu Krzywda i jego rodziny, Małogoszcz 2024 autorstwa Anny Błachuckiej.

W działaniach podczas pracy badawczej, jak i tych, mających na celu upamiętnienie postaci szczególnie Napoleona Zygmunta Rzewuskiego – powstańca styczniowego, od pewnego momentu aktywnie uczestniczyli potomkowie Rzewuskich z Kozłowa. W ich rodzinie bowiem ta pamięć i nieliczne pamiątki, przechowały się.

O historii rodu Rzewuskich h. Krzywda z Kozłowa (gm. Małogoszcz, pow. jędrzejowski, woj. świętokrzyskie) w programie opowiadała Anna Błachucka, wieloletnia nauczycielka matematyki, poetka, animatorka życia kulturalnego, autorka ww. wymienionej książki Rodem z Kozłowa… Pieśń, do której słowa napisała zaś, w audycji śpiewają członkowie rodziny Rzewuskich, Elżbieta z Rzewuskich Ilczukowa z mężem i córką.   

"Długi cień Świętej Góry" to historia trzech rodzin, których tragizm okresu wojennego był spowodowany nieporozumieniami między różnymi partyzantkami, działającymi na Kielecczyźnie: ZWZ-AK, NSZ, BCH, GL, AL. Dzieje te spisał, a w programie opowiedział autor książki, red. Andrzej Nowak-Arczewski.

O dzielnych kobietach z rodziny Jastrzębowskich, które towarzyszyły swym mężom, ale tez potrafiły wybić się same ponad codzienną przeciętność, w programie opowiadała rodzinna biografka, prof. dr hab. Elżbieta Jastrzębowska, archeolog, historyk. Niniejsza opowieść jest kontynuacją pierwszej audycji; posłuchaj: Jastrzębowscy dzieje czterech pokoleń