Lira korbowa
Lira korbowa to unikatowy instrument muzyczny należący do grupy tzw. chordofonów smyczkowych. Ma odległą, wczesnośredniowieczną proweniencję, związaną z terenami dzisiejszej Hiszpanii i Francji. „To w opactwie Saint Georges w Boscherville powstało pierwsze znane przedstawienie organistrum, czyli pierwotnej, obsługiwanej przez dwie osoby formy liry korbowej.”

Instrument (w roli burdonu) był związany początkowo z rozwojem „chrześcijańskich śpiewów modlitewnych, zwłaszcza monastycznych”. Z czasem, dzięki zmniejszeniu rozmiarów i zmianom konstrukcyjnym, lira korbowa posłużyła również jako melodyczny akompaniament do pieśni i do tańca, wkraczając w świat muzyki świeckiej.

Na lirze korbowej grano w „średniowiecznych klasztorach, kościołach i uniwersytetach, w epoce nowożytnej – w środowisku mieszczańskim i dworskim, gdzie wpisywała się w modę na rustykalne i pastoralne nastroje  powstałe na osnowie antycznych, arkadyjskich idei”.

Konstrukcja liry korbowej
Lira korbowa ma ciekawą konstrukcję, w której rolę smyczka pełni koło wprawiane w ruch korbą. Instrument składa się z pudła rezonansowego o zróżnicowanych formach i rozmiarach, koła-smyczka z korbą, strunociągu, podstawka, strun, komory klawiszowo-tangentowej oraz komory kołkowej.  Jest najprawdopodobniej pierwszym instrumentem strunowym, do którego zastosowano klawiaturę.

Atrybut Wernyhory
Lira korbowa była obecna na ziemiach polskich najprawdopodobniej już w wiekach średnich. Najdłużej jej występowanie i praktyka wykonawcza potwierdzone są na Kresach Wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, gdzie w XIX wieku lira występowała już wyłącznie jako instrument ludowy, atrybut dziada-lirnika.

Swoista mityzacja liry korbowej, wynikająca z wysokiego statusu lirnika w społeczeństwach tradycyjnych tego czasu i praktyk muzycznych z nim związanych, pozwoliła temu instrumentowi odegrać, poza muzyczną, także ważną rolę społeczną, a przez to artystyczną i literacką. Instrument w sposób szczególny wpisał się w polską tradycję.

Symbolem kresowych lirników stał się legendarny wieszcz Kozak – Wernyhora, który w czasie buntów kozackich działał na rzecz ukraińsko-polskiego pojednania. Przez lud ukraiński traktowany jest jako wieszcz i poeta. W świadomości Polaków utrwalił się głównie jako autor przepowiedni przyszłego odrodzenia Rzeczpospolitej w jej dawnych granicach.

Wystawa „Lira – korbowa instrument romantycznego mitu”
Osią projektu „Lira – korbowa instrument romantycznego mitu” jest wystawa czasowa, która prezentować będzie 23 najcenniejsze liry korbowe znajdujące się w polskich zbiorach, a także przedstawienia tego instrumentu w grafice, malarstwie i fotografiach archiwalnych.

Wystawa realizowana będzie we współpracy z instytucjami z całego kraju m.in.:

    Muzeum Narodowym w Krakowie
    Muzeum Narodowym w Lublinie
    Muzeum Narodowym w Poznaniu
    Muzeum Narodowym w Warszawie
    Muzeum Narodowym we Wrocławiu
    Muzeum Etnograficznym im. Seweryna Udzieli w Krakowie
    Muzeum im. J. Dunin-Borkowskiego w Krośniewicach
    Muzeum Hutnictwa w Chorzowie, Muzeum Mazowieckim w Płocku
    Muzeum Okręgowym w Nowym Sączu
    Muzeum Śląska Cieszyńskiego
    Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu
    Muzeum Ziemi Bieckiej
    Muzeum-Skansenem Kurpiowskim im. Adama Chętnika w Nowogrodzie
    Biblioteką Jagiellońską w Krakowie
    Biblioteką Narodową w Warszawie
    Narodowym Archiwum Cyfrowym w Warszawie.

Koncerty, warsztaty, happening
W ramach projektu „Lira korbowa – instrument romantycznego mitu” zorganizowane zostaną koncerty tworzące cykl „Lira korbowa – konteksty”, ukazujące ten instrument w perspektywie etnicznej, jako inspiratora różnych gatunków i stylów muzycznych; przeprowadzone zostaną warsztaty budowy lir oraz gry przy ich akompaniamencie; odbędzie się także wydarzenie plenerowe „Ballady dziadowskie” – happening z dziadem-lirnikiem grającym pod kościołem w Szydłowcu, będące odtworzeniem najbardziej typowej dla polskiej kultury kresowej XIX/XX wieku sytuacji wykonawczej z udziałem liry korbowej.

Żywiołowa inauguracja
W piątek 16 czerwca 2023 r. w Centrum Naukowo-Administracyjnym Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu oficjalnie zainaugurowany został projekt „Lira korbowa – instrument romantycznego mitu” .

Po wystąpieniu dyrektor muzeum dr Anety Oborny rozpoczął się pierwszy z koncertów tworzących cykl „Lira korbowa – konteksty”.

Zespół Żywiołak w składzie:

    Robert Jaworski (śpiew, lira korbowa, fidel renesansowa)
    Kamil Strzyżewski (gitara basowa, lutnia)
    Michał Cieślukowski (perkusja)
    Wiktoria Kwiatkowska (śpiew, szałamaja, flet i przeszkadzajki)

zaprezentował utwory ze swoich pierwszych płyt, a także najnowsze kompozycje; oparte na tradycyjnych melodiach (Chors powiślański, Sol invicus), z autorskimi lub tradycyjnymi słowami (jak Witaj księżycu).

Nie zabrakło Commanding the fury – znanego graczom komputerowym na całym świecie.

W czasie koncertu Robert Jaworski przybliżył słuchaczom historię wyjątkowego instrumentu, na którym wykonywał część utworów – czyli liry korbowej zbudowanej przez Stanisława Wyżykowskiego.

_

Projekt „Lira korbowa – instrument romantycznego mitu” dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury oraz ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego.