Janina z Wąsaków Feliksowa Wróblewska (1923-2004) była bardzo przywiązana do zachowanego albumu z rodzinnymi fotografiami. Pilnowała, aby ta pamiątka nie zniszczyła się, ale jednocześnie z radością pokazywała ją swojej wnuczce Ewie Migdalskiej, której wychowaniem z miłością zajmowała się. Gdy nestorka rodziny odeszła, wnuczka uprzytomniła sobie - jak wielu z nas, gdy zabraknie bliskich osób - jak mało wie o swojej rodzinie, a o różne fakty nie zdążyła babci zapytać. Zaczęła więc poszukiwania, które zaowocowały zebraniem danych genealogicznych przodków aż do XVIII wieku.
 
Przodkowie ci to rodziny chłopskie: zarówno takie, które pracowały w folwarkach ziemiańskich, jak i posiadacze własnych gospodarstw rolnych o zróżnicowanym areale, a więc i statusie majątkowym. Większość członków rodziny do pewnego momentu nie umiała czytać i pisać, stąd też w dokumentach metrykalnych możemy odnaleźć podpisy krzyżykami. Brak wykształcenia był oczywiście spowodowany biedą, czyli niemożnością wysyłania dzieci do szkół, ale też pewnego rodzaju zwyczajem (a może bardziej koniecznością), że swoje dzieci rodzice na wsi wychowywali po to, aby po nich objęły ziemię. Gospodarstwa były własne, dzierżawione (dzierżawca wieczysty płacił czynsz, najczęściej do dworu ziemiańskiego) lub stanowiły spłachetek ziemi dworskiej, obrabianej na zasadzie ordynarii. W tym ostatnim przypadku, rodzina chłopska musiała zapewnić również tzw. posyłkę, czyli osoby z własnej rodziny (zazwyczaj najbliższej), aby móc wypełnić obowiązek pracy, wynikający z umowy z dworem.
 
Niezależnie od statusu prawnego i własnościowego, życie rodzin chłopskich, w tej opowieści najczęściej z powiatu mińskiego, województwa mazowieckiego, wiązało się z pracą dla dworu; stąd w genealogii Ewy Migdalskiej takie nazwy, jak Ossówno, Łaziska, Jakubów, Gałki, Janówek, Trzebucza i in. Z czasem, gdy zmieniały się stosunki społeczno-gospodarcze na wsi, a głównie od chwili uwłaszczenia chłopów w Królestwie Polskim w 1864 roku (co naturalnie nie było darmowe, tak samo jak darmowa nie była ziemia, przyznana chłopom w tzw. reformie rolnej w latach 1944/45), członkowie rodzin, które są wśród przodków i powinowatych Janiny Wróblewskiej, jak np. Wąsakowie, Wróblewscy, Wójciccy, Szczapikowie, Królakowie, Kołakowie, Borzymowie i inni, powoli zmieniali swoją sytuację życiową, powiększając gospodarstwa rolne, ale też łącząc pracę na roli z innymi zawodami (np. pradziad Józef Wąsak był wziętym stolarzem, ktoś inny był kowalem). Niektórzy z nich, jak np. Wójciccy - co opisał też red. Marek Piotr Wójcicki z Mistowa, pow. miński - w wyniku uzyskanego wykształcenia zmienili zupełnie status społeczny, przechodząc do inteligencji. W efekcie, część rodziny pozostawała na wsi, a część przenosiła się do miast. Wśród postaci, które nie tylko że wyszły ze wsi, ale osiągnęły szczyty kariery, był np. ksiądz prof. Aleksander Wójcicki, rektor Uniwersytetu Wileńskiego, zajmujący się (poza posługą duchowną) m.in. historią i sytuacją niższych klas społecznych, jak np. robotników i chłopów.
 
Ewa Migdalska, gość programu, na co dzień zajmująca się księgowością w jednej z firm, związanych z rolnictwem, działająca w Towarzystwie Przyjaciół Mińska Mazowieckiego, pełniąca też funkcję sołtysa w rodzinnej wsi Marianka koło Kałuszyna, wyniki swoich kilkunastoletnich badań genealogicznych publikuje na blogu "Drogi Przeszłości" [Drogi Przeszłości genealogia Wąsaków Wróblewskich i innych ], który jest nie tylko zbiorem danych, ale też opowieścią o historii regionu, w którym członkowie Jej rodzin mieszkają od pokoleń.  

Fot.
1. Janina z Wąsaków Wróblewska z mężem Feliksem; fotografia ślubna; zbiory E. Migdalskiej
2. Ukochana Babcia, Janina Wróblewska; zbiory E. Migdalskiej
3. Feliks Wróblewski z wnuczką Ewą; zbiory E. Migdalskiej
4. Gość programu, Ewa Migdalska, sołtys wsi Marianka, genealożka; zbiory E. Migdalskiej

„Rodach i rodzinach Mazowsza” przenieśliśmy się do Wistkitek, gdzie znajduje się Kaplica Łubieńskich i Sobańskich. Gośćmi Piotra Łosia byli Michał Sobański i Marcin Brzeziński.

Pani Cecylia Dutka (ur. 1929) jest córką Józefa Dutki (1900-1993), ślusarza kolejowego, w okresie przedwojennym pracującego we Lwowie oraz Bronisławy z Dulianów (1894-1991), krawcowej, właścicielki znanego zakładu krawieckiego w Mościskach (pow. mościski, woj. lwowskie). Matka jej Bronisława, była córką Błażeja Duliana, kolejarza (pracującego m.in. jako zawiadowca w Mościskach) i Magdaleny z Wolników. Dziadkowie jej, pp. Dulianowie w 1915 roku, w ramach ewakuacji Przemyśla w czasie ataku rosyjskiego, wyjechali do Salzburga w Austrii, gdzie Bronisława mogła nauczyć się fachu krawieckiego. Po powrocie i zamążpójściu, osiadła z rodziną w Mościskach, prowadząc zakład, w którym zatrudniała młode szwaczki, sama krojąc ubrania dla pań, zamawiających płaszcze, suknie czy czasami kapelusze. Dom, w którym mieszkała rodzina Dutków, był rodzinnym domem Dulianów. Budynek był drewniany, ogrodzony od ulicy, z dużym ogrodem i własnym warzywnikiem. Posesja mieściła w sobie zarówno część mieszkalną, jak i warsztat krawiecki.

Dulianowie byli rodziną wielodzietną, Bronisława Dutkowa miała więc siostrę i 5 braci (czterej zginęli na wojnie). Jeden z nich, Błażej Tomasz Dulian (1899-1986) zrobił karierą wojskową i wsławił się osiągnięciami w dziedzinie geodezji wojskowej. Urodził się w Bogdanówce (woj. tarnopolskie), a nauki pobierał w Przemyślu (szkoła powszechna, gimnazjum oraz szkoła wydziałowa), po czym pracował na kolei w Mościskach oraz w warsztacie mechanicznym w Przemyślu. Do matury przygotowywał się pod okiem starszego brata, wówczas już studenta Politechniki Lwowskiej. Podczas ww. wspomnianej ucieczki do Salzburga, w Austrii ukończył kurs handlowy. W 1917 roku wstąpił w Krakowie do 3 pułku Legionów Polskich. Miał z tym jednak kłopot, gdyż był za młody. Wykorzystał wówczas dowód osobisty starszego brata, Pawła (1891-1916), który zginął na froncie Wielkiej Wojny. Stąd też późniejsze jego podwójne imię Błażej Paweł, a przez jakiś czas używał tylko imienia Paweł. Potem powrócił do prawidłowego.

Błażej Dulian ukończył dwuletni kurs Oficerskiej Szkoły Topografów i będąc podporucznikiem, pracował w Wojskowym Instytucie Geograficznym. W Wojsku Polskim doszedł do stopnia majora (1936), był kierownikiem referatu astronomiczno-geodezyjnego. Jego rozliczne zainteresowania, a przede wszystkim specjalistyczne pomiary geodezyjne, wzbudzały powszechny szacunek. W 1922 roku był kierownikiem oddziału pomiarowego przy Podkomisji Granicznej Polsko-Sowieckiej na odcinku Zbrucza, gdzie pracował do 1924 roku. W latach 1926-1930 ukończył studia na Wydziale Geodezyjnym Politechniki Warszawskiej, po czym do 1937 roku wykładał geodezję, astronomię i magnetyzm w Wojskowej Szkole Topografów. Na dwa lata przed wybuchem II wojny św. odbył staż we włoskim Instytucie Geograficznym we Florencji.

Wraz z rozpoczęciem wojny, przez Węgry dostał się do Francji, służąc tam w Wojsku Polskim do 26 czerwca 1940 roku, a po ewakuacji wojska do Anglii, pracował w Wojskowym Instytucie Geograficznym armii polskiej w Wielkiej Brytanii. Do kraju powrócił w 1947 roku. Jego dalsza praca związana była głównie z dziedziną triangulacji, w której wypracował własne metody i rozwiązania, m.in. związane z budową wież i sieci triangulacyjnych. Od 1956 do 1968 roku był kierownikiem i właściwie osobą „instytucją” Obserwatorium Astronomiczno-Geodezyjnego w Borowej Górze.

W małżeństwie z Wandą z Orzechowskich (Warszawianką) nie miał potomstwa, a jego bliscy współpracownicy podkreślali wyrazistą, intelektualną (a nie przez sentyment) religijność, czemu dawał wyraz m.in. w dyskusjach teologicznych, które chętnie prowadził.

O ww. wuju Błażeju Dulianie, który był pomocny w różnych etapach życia młodej siostrzenicy, jak też o rodzicach, dziadkach, warsztacie krawieckim matki, ale i o przedwojennym obrazie Mościsk, w programie opowiadała p. Cecylia Dutka, specjalistka handlu zagranicznego, emerytka, mieszkanka warszawskiej Sadyby oficerskiej.

O wpływie historii rodu Radziwiłłów na kształt i rozwój Białej Podlaskiej w programie mówili: Violetta Jarząbkowska i Antoni Jodłowski. 

W trzeciej części wspomnień ze swojego długiego życia, pp. dr Cecylia Iwaniszewska i jej siostra Magdalena Łubieńska przywołują lata powojenne, w tym ważny etap tworzenia się środowiska naukowego Torunia, spośród osób i rodzin, które w wyniku pożogi wojennej, repatriacji oraz utraty majątków ziemskich, osiadły właśnie w Toruniu. 

O rodzinie swej matki w programie opowiadały pp. dr Cecylia Iwaniszewska i Magdalena Łubieńska, córki Henryka Łubieńskiego i Zofii ze Slaskich z Trzebcza. 

Jednym z synów Feliksa Łubieńskiego, twórcy znaczenia rodu Łubieńskich w drugiej połowie XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku, który wraz z liczną rodziną gospodarował w Guzowie (pow. żyrardowski), był Henryk Łubieński (1793-1883), finansista, przemysłowiec, działacz gospodarczy, współorganizator Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, poseł na sejm Królestwa Kongresowego z powiatu miechowskiego w 1825 roku, radca stanu, wiceprezes Banku Polskiego, ekonomista. Potomkowie Henryka, ze względu na jego sytuację finansową z czasem przestali być właścicielami ziemskimi, a zasilili powstającą polską inteligencję, choć ciągle powiązaną więzami rodzinnymi i kontaktami z elitą kraju. Prawnuczkami tegoż Henryka są pp. dr Cecylia Iwaniszewska i Magdalena Łubieńska, córki Henryka i Zofii ze Slaskich. W programie nawiązują do najdawniejszych dziejów rodu Łubieńskich, a wspominają dzieciństwo spędzone w Warszawie, w Trzebczu Slaskich, ale i migawki z pobytu u bliskiej ciotki w Czorsztynie - u Drohojowskich. 

Kotarczyn (gm. Mochowo, obecnie część wsi Bożewo, pow. sierpecki), stanowiący drugie ważne gniazdo rodzinne, pod koniec XIX wieku kupił Jan Chyczewski (1844-1930), syn Walentego (1805-1857) i Petroneli ze Strusińskich. Ich syn, Marceli (1880-1963) był ostatnim właścicielem Kotarczyna. Majątek nie był duży, w ostatnim okresie miał 73 ha, a po sprzedaży części gruntów – 62 ha. Budynki gospodarskie to m.in. obora, stodoła, spichlerz, chlewnia – wszystkie kryte strzechą. Obszerny dwór rodzinny był drewniany, jak wiele domów ziemian średniozamożnych. Wśród pracowników folwarku wymienia się m.in. 1 ordynariusza, 1 komornika, 3 najemnych i 2 służące we dworze. Jak często bywało w majątkach ziemskich, właściciel spłacał swego brata, Floriana, co stanowiło niemałe obciążenie dla stanu finansów folwarku i rodziny Chyczewskich. Choć z trudem, ale Chyczewscy próbowali rozwijać swój majątek, m.in. kupując mechaniczny siewnik.

Marceli Chyczewski był ożeniony ze Stanisławą z Winnickich (1889-1966), córką Jana (1858-1934) i Bolesławy z Kownackich (krewna pisarki, Marii Kownackiej), a wnuczką Mariana Gabriela (1816-1889), właściciela majątku w Tłuchowie (ob. pow. lipnowski, woj. kujawsko-pomorskie), położonego zaledwie 9 km od Kotarczyna.

Jedna z części dóbr tłuchowskich przypadła ojcu Stanisławy, Janowi, ale – jak zauważa autor książki – Winniccy zamożnością już nie grzeszyli, choć niegdyś należeli do grona większych ziemian. Obu zresztą rodzin, Chyczewskich i Winnickich nie uwzględniają badacze ziemiaństwa powiatu lipnowskiego (P. Gałkowski), ani też dawnej guberni płockiej (B. Umińska). Jedynie T. Piekarski, pisząc o ziemiaństwie płockim z okresu II RP nadmienia Włoczewskich, ale źródło tekstu wspomnieniowego, który badacz czytał, nie pochodzi od rodziny Chyczewskich.

Książki naukowe, napisane przez ww. autorów uwzględniają ziemian stojących wysoko w hierarchii społecznej i pod względem statusu majątkowego – to pierwsza z możliwych  przyczyn, że Winniccy i Chyczewscy w nich nie znaleźli się (poza dalszymi krewnymi o nazwisku Chiczewski), a druga być może jest taka, że materiały rodzinne Chyczewskich, Włoczewskich i Winnickich znajdowały się w rękach prywatnych i  prawdopodobnie naukowcy do nich nie dotarli. Z pewnością natomiast, stan posiadania majątków ziemskich Chyczewskich (nie tylko Kotarczyna) z przełomu lat 20. i 30. XX wieku uwzględniają spisy ziemian autorstwa T. Epszteina i S. Górzyńskiego.

Posiadanie majątku i trwanie na pozycji społecznej ziemiaństwa, nakładało się na kolejny proces historyczny, czyli przekształcenie się (przechodzenie) potomków ziemian do warstwy inteligencji. Nie kto inny właśnie, jak Stanisława z Winnickich Chyczewska, sama mająca ukończone kilka klas szkoły (choć – jak głoszą rodzinne przekazy – stojąca inteligencją na wysokiej pozycji w rodzinie Winnickich), zadbała o to, aby wszystkie jej dzieci zdobyły wykształcenie wyższe.

W wyniku tzw. reformy rolnej lat 1944/45 ziemianie, niezależnie od pozycji majątkowej – wszyscy, zostali pozbawieni warsztatów pracy, a co gorsze, również rodzinnych domów. Wykształcenie pozwoliło im przetrwać ciężkie lata wojny, okupacji, a potem tuż powojenne i PRL-u. Mimo politycznych szykan i prób wymazania istnienia ziemiaństwa ze świadomości Polaków, warstwa ta w sensie kulturowym przetrwała. I nawet, czego doskonałym przykładem jest Kronika rodzinna Jana Hipolita Chyczewskiego (1912-1989), uzupełniona przez jego wnuka, potomkom przedwojennych właścicieli ziemskich udało się zachować tradycje i wartości uniwersalne, takie jak religia, obowiązkowość, chęć służenia krajowi. W młodych generacjach, na poziomie wnuków i prawnuków rodzi się jednak potrzeba ukształtowania na nowo własnej tożsamości. Jest to łatwiejsze, gdy wychowanie młodego pokolenia jest takie samo, jak przed laty albo przynajmniej do niego nawiązuje. Tożsamość kulturowa, społeczna, narodowa jest więc kolejnym, bodaj czy nie najważniejszym kluczem zastosowanym w kompozycji tej Silva Rerum rodu Chyczewskich.

O historii swoich najbliższych, tj. dziadka Jana H. Chyczewskiego i jego sióstr, o osobach z rodziny, które zasiliły gwiazdozbiór polskiej sceny teatralnej i filmu (Lucyna Winnicka, Henryk Borowski, Edward Linde-Lubaszenko, Beata Chyczewska), w programie mówił Michał Jan Chyczewski, autor książki „Chyczewscy. Potomkowie Macieja Czarnego z Chyczewa. 500 lat historii”.

Po 23 latach wolności i istnienia III Rzeczypospolitej jesteśmy świadkami wzrastającego zainteresowania przeszłością. Dotyczy to historii Polski jako organizmu państwowego, walk niepodległościowych, zapomnianych bohaterów, w tym również kobiet oraz tzw. małych Ojczyzn (regionalizm). To tylko niektóre dość popularne obecnie zagadnienia, którym w swoich opracowaniach więcej miejsca poświęcają naukowcy, ale i publicyści. Jedni i drudzy szukają w dziejach narodu wyjaśnienia współczesności – tej pozytywnej, związanej z rozwojem kraju, ale i tej trudnej, w której znów znaczenia nabiera niezbyt korzystne położenie polityczno-geograficzne Polski. Z niepokojem spoglądamy na naszą wschodnią granicę, bo za nią Ukraina walczy o niezawisłość i europejską przyszłość.

W nurcie zainteresowań historią Polaków jest także skomplikowana, wielowarstwowa struktura społeczna oraz coraz modniejsza genealogia, w której wykorzystuje się nawet badania genetyczne. Obserwujemy również próby odczytania na nowo społecznego trójkąta, istniejącego na wsi przez wieki, którego boki staropolski poeta nazwał w sposób prosty w swej „Krótkiej rozprawie…”: pan, wójt i pleban.

Uwzględniając wszystkie te trzy elementy, ale na centralnym miejscu stawiając „pana”, dziejami rodzinnymi oraz północno-mazowieckich wsi zajął się Michał Jan Chyczewski, menadżer, syn prof. Lecha Stanisława Chyczewskiego i prof. Elżbiety z Radzikowskich, autor monografii rodu, pt.: „Chyczewscy. Potomkowie Macieja Czarnego z Chyczewa. 500 lat historii” (Warszawa – Białystok 2023).

Książka jest typową księgą rodzinną. Zawiera fragmenty wspomnień i życiorysy jej członków, a przede wszystkim obszerny tekst Kroniki rodzinnej autorstwa Jana Hipolita Chyczewskiego (1912-1989), dziadka Michała J. Chyczewskiego. Publikacja stanowi również refleksję nad stosunkami społecznymi, panującymi na przestrzeni wieków właśnie na mazowieckiej wsi (obecnej, jak i częściowo dawnej ziemi dobrzyńskiej).

Gdy myślimy bowiem o sytuacji tzw. chłopa pańszczyźnianego w Polsce, przyglądając się jego historii na podstawie przekazów wspomnieniowych (np. obcokrajowców, choćby dyplomatów, którzy w Polsce bywali), jak i źródeł piśmiennych, archiwaliów itd., musimy pamiętać, że nasz współczesny ogląd tego tematu ma już późniejsze podwaliny filozofii oświeceniowej. A przecież do Oświecenia było jeszcze przynajmniej 200 lat, nawet z okładem. Były to zatem zupełnie inne realia - mówi Michał Jan Chyczewski, którego publikacja to dzieło monumentalne. Autor próbuje objąć w nim 500-letnią historię swojej rodziny - głównie Chyczewskich, którzy z drobnej szlachty mazowieckiej awansowali do ziemiaństwa, choć niezbyt zamożnego, takiego, jakie miało swoją liczną reprezentację na Mazowszu. Na ten awans społeczny Chyczewskich zwraca uwagę na wstępie książki prof. Adam Dobroński, wynika on także z licznych  dokumentów, przez autora odnalezionych i opublikowanych.

Tak więc, Chyczewscy to rodzina mazowiecka, której protoplastą był Maciej Czarny z Chyczewa koło Raciąża (pow. płoński). W kolejnych generacjach rodziny widać jak na dłoni historię najpierw rycerstwa, szlachty drobnej i średnio zamożnego ziemiaństwa. Wszystkich łączy świadomość pracy dla kraju, nawet jeśli w codziennym życiu czasami bywali watażkami, egzekutorami należnych im praw (tzw. zajazdy). Odpowiedzialność, służba, a także poświęcenie to cechy, z którymi idą przez życie kolejne generacje Chyczewskich i ich krewnych.

Dzięki dobrym relacjom z wojewodą mazowieckim, Stanisławem Kryskim (1536-1595), Wojciech Spara czuł opiekę i ochronę, ale też mógł powoli rozwijać swoje dobra, jeszcze w gnieździe rodzinnym w Chyczewie. Paradoksalnie, mimo zniszczeń kraju, w tym dworów, folwarków, kradzieży dzieł sztuki itd. podczas potopu szwedzkiego (1655), rodzinie Chyczewskim udało się piąć do góry zarówno pod względem ekonomicznym, jak i społecznym.

Protoplastą linii rodzinnej, później nazwanej kotarczyńską, był Mateusz Chyczewski (1650-1714), ożeniony z Zofią z Rudowskich, który w swych rękach dzierżył majątek już trzy razy większy, niż ojciec. Jego syn, Tomasz (1675-1752), szukając większych połaci pod uprawy rolne, sprzedał swoje udziały w dobrach chyczewskich, kupując Przedpełce Kiełbasy. Mateusz Chyczewski z synem rozpoczynają ziemiański okres dziejów rodu.  Wcześniejszą historię autor podsumowuje słowami:

„Dzisiejsze pojęcie nie tylko „sprawiedliwości społecznej” i „równości wobec prawa”, ale również [pojęcie] „narodu” byłyby abstrakcją dla naszych protoplastów XVI, XVII i XVIII – wiecznych (acz XVIII wiek był natchniony myślą oświeceniową)” [M. J. Chyczewski, J. H. Chyczewski, „Chyczewscy. Potomkowie…”, s. 95]  

O najdawniejszej historii rodu Chyczewskich, o stosunkach społecznych, panujących na wsi mazowieckiej w danych wiekach, o awansie społecznym swoich przodków (którzy nie tylko skupiali majątki, ale też zostawali elektorami królewskimi w czasach królów elekcyjnych, zwłaszcza Sasów) i o pracy badawczej nad rodziną, w programie mówił Michał Jan Chyczewski, menadżer, autor książki „Chyczewscy. Potomkowie Macieja Czarnego z Chyczewa. 500 lat historii”.