Nie ma żadnych zachowanych ikonograficznych śladów Gabinetu Historii Naturalnej w pałacu Sapiehów w Siemiatyczach w XVIII wieku. Nie umiemy więc powiedzieć, jak rozmieszczone i ułożone zostały eksponaty, jaki był wystrój pięciu pokoi pałacu, które gabinet zajmował.
Dzięki temu, że naukowcy wiedzą z wielu innych źródeł, zazwyczaj późniejszych, jak wyglądały istniejące zresztą do dziś, gatunki roślin, minerałów czy innych przedmiotów, można pokusić się o bardzo wierne odtworzenie Gabinetu. W Pracowni Historii Nauk Przyrodniczych i Medycznych w Instytucie Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk (IHN PAN) powstaje właśnie wirtualne muzeum, które już niebawem będzie można oglądać w ramach projektu pod nazwą „Zaginiona kolekcja. Podlaski Gabinet Historii Naturalnej księżnej Anny Jabłonowskiej”.
W urządzeniu tego swoistego, bo internetowego Muzeum pomogą również odnalezione w Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk (RAN) rękopisy archiwalne, jak np. spisy z natury, które wykonano w chwili, gdy spadkobiercy właścicielki Gabinetu, po jej śmierci przedkładali propozycję sprzedaży kolekcji carowi Aleksandrowi I. Niebagatelne są i będą przydatne zbiory Muzeum Historii Naturalnej (Muséum National d’Histoire Naturelle) w Paryżu, z którym IHN PAN współpracuje. Nad zebraniem materiałów historycznych i nad całością projektu czuwa Zespół: prof. dr hab. Piotr Daszkiewicz, lek. med. Robert Jan Księżopolski, pod kierunkiem prof. dr hab. Iwony Arabas.
Postać wojewodziny bracławskiej, księżnej Anny Jabłonowskiej ożywa ostatnio nie tylko za sprawą historyków przyrody, ale też z powodu zainteresowania jej dziejami badaczy regionalnych. W Siemiatyczach, jak i w Kocku istnieją pomniki księżnej, zaś ze względu na to, iż Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu nosi imię ks. Krzysztofa Kluka, tam również prowadzone są badania, poświęcone działalności Anny. Jest ona, mimo wielu lat pracy nad jej historią, mało doceniana. Wprawdzie nie jest zapomniana – wyjaśnia prof. Iwona Arabas, bowiem jest sporo publikacji na jej temat, ale autorzy tychże nie przyznają jej palmy pierwszeństwa. Już w XIX wieku prof. Józef Rostafiński uważał, że w historii Polski były dwie kobiety, które w dziedzinie nauk przyrodniczych miały największe zasługi. Pierwsza z nich to królowa Bona, a druga to właśnie Anna księżna Jabłonowska. Panią na Siemiatyczach i Kocku uważa się za prekursorkę rozwoju nauk przyrodniczych w naszym kraju.
Większemu rozpropagowaniu jej zasług miała służyć również konferencja naukowa, której pokłosiem jest zbiór referatów „Kolekcje przyrodnicze i gospodarcze innowacje – tradycja i nowoczesność. Pamięci księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej (1728-1800)”, red. nauk. Iwona Arabas, Robert J. Księżopolski, Warszawa-Ciechanowiec 2021, wydany wspólnie przez Instytut Historii Nauki Pan i Muzeum Rolnictwa im. ks. K. Kluka w Ciechanowcu.
Anna Paulina z Sapiehów ks. Jabłonowska (1728-1800) była córką Kazimierza Leona ks. Sapiehy (1697-1738), wojewody brzesko-litewskiego, właściciela rozlicznych dóbr na Podlasiu, Wołyniu i Lubelszczyźnie. Jej matką była Teresa Karolina z ks. Radziwiłłów, która po śmierci Kazimierza Sapiehy powtórnie wyszła za mąż, za Józefa Aleksandra ks. Jabłonowskiego (1711-1777), historyka, bibliografa, heraldyka, mecenasa sztuki, poetę, twórcę działającego w Lipsku do dziś, Towarzystwa Naukowego Jabłonowskich.
Wprawdzie relacje między Jabłonowskimi a Sapiehami nie były najlepsze, co wiązało się z walką o dziedziczenie dóbr sapieżyńskich, niemniej przez ojczyma i matkę, Anna miała jak najlepsze wychowanie intelektualne w domu. Została poślubiona Janowi Kajetanowi ks. Jabłonowskiemu (1699-1764), stryjecznemu bratu swojego ojczyma, który był m.in. wojewodą bracławskim.
Anna księżna Jabłonowska wcześnie przystąpiła do zarządzania rodzinnymi dobrami, zajmując się szczególnie majątkami i siedzibami w Siemiatyczach i Kocku. Rozbudowała Siemiatycze, łożyła na rozwój Kocka, a swoje przemyślenia i zalecenia gospodarcze dla mieszkańców jej majątków opublikowała drukiem.
W najważniejszych siedzibach, czyli w Siemiatyczach i Kocku (oba pałace rozbudowane, pozmieniane według projektu Szymona B. Zuga), rozpoczęła gromadzenie kolekcji przyrodniczej, zarówno pod kątem historii naturalnej, jak i współczesnych nowinek z zakresu nauk przyrodniczych. Wypracowała sobie wybitną pozycję, a z biblioteki, jaką dysponowała w Siemiatyczach, korzystali naukowcy i pasjonaci.
W Siemiatyczach jednak najważniejszym jej dziełem był wspomniany wyżej Gabinet Historii Naturalnej, któremu poświęciła najwięcej czasu i pieniędzy. Jej działania, jak najbardziej cenne z punktu widzenia gospodarki oraz nauki, były jednak kosztowne. W połączeniu ze sposobem życia, charakterystycznym dla części elit z epoki, powodowały one zadłużenie majątków. Skutkiem ubożenia księżnej była konieczność sprzedaży dóbr i kolekcji przez spadkobierców po jej śmierci. Gabinet Historii Naturalnej powędrował do Rosji, w drugiej połowie XIX wieku zniknął też pałac w Siemiatyczach, a Kock miał nowych właścicieli.
Działalność księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, którą można zaliczyć do grona prekursorów ekologii, wynikała nie tylko z jej zainteresowań, ale była zgodna z ówczesnymi prądami filozoficznymi, w tym z fizjokratyzmem. Pozycja społeczna i chęć rozwoju nauki determinowały w niej postawę filantropki czy bardziej opiekunki ludzi nauki, wśród których znalazł się ksiądz Krzysztof Kluk, proboszcz parafii w Ciechanowcu. Korzystał on z biblioteki w Siemiatyczach, bywał na dworze księżnej, a swoje obserwacje i wiedzę naukową publikował, tworzył katalogi roślin, opisywał je (korzystając ze znanego już systemu Karola Linneusza), przygotowywał podręczniki itd. Był w dziedzinie nauk przyrodniczych teoretykiem, ale dał rozległe podwaliny również następnym pokoleniom przyrodników, którzy z jego opracowań korzystają do dziś, łącząc naukę z praktyką lekarską, farmaceutyczną, dietetyczną czy popularyzacją trybu zdrowego życia człowieka.
O życiu i działalności księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej z Siemiatycz i Kocka, w kontekście jej współpracy z ks. Krzysztofem Klukiem, jak i z powodu ukazania się zbioru referatów naukowych na jej temat, w programie mówiła prof. dr hab. Iwona Arabas, kierowniczka Pracowni Historii Nauk Przyrodniczych i Medycznych Instytutu Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk.
[gallery ids="459699,459700,459701,459702,459687,459688,459689,459690,459691,459692,459693,459694,459695,459696,459697,459698"]
