Półkolisty, podziemny korytarz długi na 63 metry znajduje się na terenie historycznego założenia Gucin Gaju. To kolejny etap badań nad podziemnym korytarzem znajdującym się w zboczu skarpy w bliskim sąsiedztwie kościoła św. Katarzyny.
„Obecnie po powojennej zmianie stosunków własnościowych i granic miasta, zabytek znajduje się na terenie Ursynowa, choć historycznie Gucin Gaj związany był z dobrami wilanowskimi, których centrum był pałac w Wilanowie.
Założenie jest częścią krajobrazu kulturowego Wilanowskiego Parku Kulturowego” – wyjaśniło biuro konserwatora.
W 2021 r. na zlecenie BSKZ w korytarzu zostały przeprowadzono specjalistyczne badania. Opracowano inwentaryzację przy użyciu skanera 3D. Udokumentowano wnętrze obiektu wraz z 47 siedmioma łukowo sklepionymi niszami.
Pozyskany materiał stanowi podstawę dla wszystkich kolejnych działań.

Kluczowym elementem rozpoznania historii obiektu były przeprowadzone badania archeologiczne. Wyznaczony do badań obszar miał wymiary 5x5 metrów i zlokalizowano go przy obecnym wejściu do podziemnego korytarza.
Prace nie dotyczyły wnętrza obiektu. W trakcie badań odsłonięto mury okalające wejście, które najprawdopodobniej były efektem przebudowy korytarza w XIX w.
„Największą niespodzianką okazał się odkopany fragment ceglanego muru ze stopniem, który prawdopodobnie jest elementem pierwotnego wejścia do korytarza” – przekazało biuro konserwatora.
W wykopie archeolodzy odkryli zabytki datowane na czasy wczesnego średniowiecza a także monety z XVII wieku.
Fragment korytarza we wschodniej części jest zasypany. „Wiele wskazuje, na to że ten XVII-wieczny obiekt był cysterną gromadzącą wodę, która zasilała powstający kilka kilometrów dalej pałac w Wilanowie należący do króla Jana III Sobieskiego.
Dalsze badania pokażą, czy te przypuszczenia się potwierdzą” – oceniło biuro konserwatora.
Archeologiczne badania wykopaliskowe w pobliżu jedynego widocznego na powierzchni elementu korytarza przeprowadził Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego we współpracy z Biurem Stołecznego Konserwatora Zabytków.
Augustyn Locci, nadworny architekt Jana III Sobieskiego, w czasie budowy rezydencji pisał do niego sprawozdawcze listy. W jednym z nich wspomniał o planowanej lokalizacji w północnym zboczu skarpy Góry Służewskiej lodowni oraz budowy ujęcia wody.
Z tego listu dowiadujemy się również, że ten teren był bogaty w źródła wody pitnej.
Ponoć miał jej próbować sam król i zdecydować o doprowadzeniu jej do oddalonego o prawie trzy kilometry pałacu w Wilanowie. Woda miała służyć do nawadniania ogrodów pałacowych.
Natomiast funkcję lodowni uzasadnia bliskość stawu, z którego zimą mogły być wycinane bryły lodu następnie przechowywane w korytarzu. Mógł on też pełnić inną funkcję związaną z gromadzeniem wody.
Przez pierwsze dwie dekady XIX wieku teren sąsiadujący z korytarzem przechodził intensywne przekształcenia. Nabycie go przez Stanisława Kostkę Potockiego i przebudowa na ustronie, nazwane Gucinem, przynosi podziemnej budowli nową legendarną funkcję. Podziemny korytarz zaczął być łączony z działalnością masońską nowego właściciela.
Ukryta budowla miała być tajemniczym miejscem spotkań wolnomularzy. Z czasem, zapewne przez przypominające katakumby nisze, przyjęło się mówić o „grobach masońskich”. Ta zwyczajowa nazwa przetrwała do dziś.
Choć nigdy nie została potwierdzona w źródłach, okazała się bardzo trwała, ponieważ nawet wpis do rejestru zabytków z 1989 r. określa ją jako „groby masońskie”.
Kolejne wzmianki archiwalne dotyczą przebudowy korytarza w 2. połowie XIX wieku. Wspomniano o nim już po utworzeniu w jego najbliższym otoczeniu pamiątkowego Gaju, poświęconego pamięci braci Potockich.
Zachowany rachunek opiewa na prace dotyczące urządzenia lodowni. Konkretne kwoty trafiają do majstrów między innymi za zamurowanie korytarza i pieczar, odmurowanie wejścia.
Według legendarnych, ustnych przekazów korytarz miał prowadzić do pałacu w Ursynowie albo nawet do Czerska. Miał być również wykorzystywany na schron dla okolicznej ludności w czasie II wojny światowej.
Obecnie jest miejscem zimowania nietoperzy i z tego powodu został uznany za pomnik przyrody.

Czytaj też: „W jak Wolność”. Pokaz dronowy upamiętni Powstanie Warszawskie