Z dniem 1 stycznia 2024 roku Dobre - miejscowość gminna w powiecie mińskim, odzyska prawa miejskie. Z tego powodu włodarze gminy przygotowują liczne atrakcje i uroczystości, których przedświątecznym początkiem jest kiermasz świąteczny (niedziela 10.01., godz. 13.00), powitanie „nowego” miasta w noc sylwestrową z 31 grudnia br. na 1 stycznia 2024 roku, zaś 10 lutego 2024 roku odbędzie się uroczysta sesja Rady Miasta, podczas której burmistrz odbierze klucz do miasta, zaś radni podejmą stosowne do okoliczności uchwały.

Dobre było już miastem: w 1530 roku jego właściciel (a konkretnie właściciel dóbr Ossówno w ziemi liwskiej), Jan Dobrzyniecki, podstoli zakroczymski, u króla Zygmunta I Starego uzyskali zezwolenie na lokację miasta oraz założenie parafii Dobre. Rejestr poborowy z 1563 pozwala stwierdzić, że w początkach drugiej połowy XVI w. istniały już prywatne miasteczka o nazwie Dobre Stare i Dobre Nowe. Każde z nich płaciło łanowe z 20 włók zagospodarowanych przez mieszczan. Rozległością gruntów miejskich Dobre dorównywało więc Mińskowi Mazowieckiemu. Z rejestru czytamy również, że miało ono znaczną liczbę rzemieślników i przekupniów. Dobre było więc miastem prywatnym, potem zaś także siedzibą gminy Rudzienko (tam zaś znajdował się dwór Jaźwińskich, właścicieli dóbr), a potem samodzielną gminą wiejską.

Osada Dobre prawa miejskie utraciła w 1852 roku, decyzją administracji carskiej.  

Na początku XVIII w. Dobre dostało się w ręce Massalskich, od których nabył je ok. 1785 S. Szydłowski, kasztelan żarnowski. Wśród kolejnych właścicieli Dobrego historia wymienia m.in. rodzinę Jaźwińskich, a konkretnie Kamilę z Zagajewskich (zm. 1908) Walentową Jaźwińską, która była fundatorką najcenniejszego zabytku miasta – świątyni, wybudowanej i zaprojektowanej na wzór kościoła św. Anny w Wilnie przez Bolesława Podczaszyńskiego.

Osadę, która powraca do praw miejskich, poza kościołem, rozsławiają: zwycięska bitwa pod Dobrem okresu powstania listopadowego (1831) oraz jeden z najwybitniejszych artystów rzeźbiarzy – Konstanty Laszczka, który jako chłopski syn, skierowany do szkół przez dziedzica dóbr Makówiec Duży, Jana Ostrowskiego, wykorzystał hojność fundatora, włożył własną ciężką pracę i doszedł na szczyty kariery artystycznej. Dziś w Dobrem znajduje się Muzeum poświęcone jego życiu i artystycznej drodze.    

O przywróceniu praw miejskich osadzie Dobre, o jej historii oraz uroczystościach, związanych ze zmianą jej statusu prawno-administracyjnego, w programie mówili: Natalia Leszczyńska, po. dyrektora Gminnego Ośrodka Kultury i Biblioteki w Dobrem, Emilia Szymańska, kustosz Społecznego Muzeum Konstantego Laszczki w Dobrem oraz Tadeusz Gałązka, wójt gminy Dobre.  

Fot.

od lewej: Natalia Leszczyńska, Tadeusz Gałązka, Emilia Szymańska; fot. RDC

Wśród wielu pamiętników i wspomnień, opisujących przebieg powstania styczniowego 1863 roku, wybija się relacja Stanisława Grzegorzewskiego (1842-1903), porucznika w powstaniu styczniowym, żołnierza formacji Żuawi Śmierci, inżyniera, pochodzącego z Warszawy, a jako weterana powstania, osiadłego w Stanisławowie na Kresach. Publikację tę opracował naukowo (w związku ze 160 rocznicą wybuchu powstania styczniowego), poszerzając wydatnie wiedzę o samym autorze, jak i wielu osobach i faktach, przez niego wymienianych, dr Kamil Kartasiński, współpracownik Muzeum Historii Polski w Warszawie, z którym rozmawiał Piotr Łoś.

Na audycję zaprasza Piotr Łoś.

Byli trzej: Marian Rejewski (1905-1980), Henryk Zygalski (1908-1978) i Jerzy Różycki (1909-1942) - kryptolodzy, którzy jako pierwsi rozszyfrowali niemiecką maszynę kodującą "Enigma". I choć sukces często przypisuje się pierwszemu z nich (za datę złamania kodu szyfrującego "Enigmy" przyjmuje się rok 1932), to oni sami, zarówno za życia, jak i potem ich potomkowie oraz naukowcy, podkreślają, że cała trójka pracowała wspólnie, a efekty ich działań należy rozpatrywać jako wynik zespołowy. O wybitnej roli polskich matematyków i kryptologów, świat dowiedział się dopiero w latach 70. XX wieku, a w Polsce promień światła na tę sprawę (poza historykami) rzucił sam Rejewski, którego wspomnienia zostały wydane w 2021 roku.
Trzeci z kryptologów, najmłodszy: Jerzy Witold Różycki, poprzez swoją młodość był związany z Wyszkowem (pow. wyszkowski, woj. mazowieckie) oraz Kraszewicami (pow. ostrzeszowski, woj. wielkopolskie). W obu miejscowościach jego ojciec Zygmunt prowadził aptekę. W Wyszkowie o związkach rodziny Różyckich z tym miastem, ale też z tego powiatu z Długosiodłem i Porębą, wiedziano od dawna, ale informacje o tych faktach zebrano wstępnie w 2014 roku. Z czasem dokumentów, wspomnień i fotografii przybywało, a najgłębiej i najszerzej postacią Różyckiego zajęła się red. Elżbieta Szczuka z "Nowego Wyszkowiaka", regionalistka. Ostatnim, jak na razie etapem badań historycznych, jest zbiór unikalnych listów Jerzego Różyckiego do przyszłej żony, Barbary Majki, udostępnionych przez ich syna Jana Janusza Różyckiego, artystę malarza i sportowca. 
Listy młodego Różyckiego stały się przyczynkiem do napisania pierwszej biografii kryptologa, której autorką jest gość programu, Elżbieta Szczuka.

W latach 80. XX w., jeszcze w okresie PRL, część niszczejących dworów lub pałaców w Polsce zaczęła trafiać w ręce prywatnych właścicieli - pasjonatów, co było m.in. efektem słynnego cyklu artykułów "Zabytkom na odsiecz" red. B. Stypułkowskiego w "Życiu warszawy", jak i potem "Akcji dwory" w "Spotkaniach z zabytkami". Nowi właściciele obiektów zabytkowych zapragnęli nie tylko zamieszkać (bo są to domy prywatne) w staropolskiej siedzibie ziemiańskiej, ale także mieli i mają do dziś świadomość misji ratowania cząstki polskiej historii i kultury. Przed II wojną św. na obszarze Polski (łącznie z Kresami) znajdowało się ok. 16 tys. siedzib ziemiańskich, z których do naszych czasów przetrwało zaledwie ok. 10%.  W 2003 roku właściciele tychże obiektów zabytkowych założyli organizację, mającą na celu krzewienie idei domu polskiego - dworu jako wartości kulturowej, jako stylu życia, nawiązującego do tradycji oraz wzajemne wspieranie się, zwłaszcza w sytuacji ciągłego niedofinansowania zabytków w Polsce.  W tym więc roku Domus Polonorum obchodzi jubileusz, którego kulminacyjnym punktem była gala w Pałacu na Wodzie w Łazienkach Królewskich. O idei polskiego dworu, o współczesnych problemach właścicieli zabytków, jak i o swoich dworach - prywatnych domach rodzinnych, w programie mówili: Anna Ermich, skarbnik Domus Polonorum, której ojciec Witold Gerlicz jest właścicielem dworu w Wodzieradach (pow. łaski), Andrzej Novak-Zempliński, artysta malarz, projektant wnętrz dworskich, współzałożyciel organizacji i jej Prezes Honorowy, właściciel dworu w Tułowicach (pow. sochaczewski) oraz Paweł Esse, prawnik, przedsiębiorca, prezes Zarządu Domus Polonorum, właściciel, wraz z żoną Olą z Lachertów dworu w Somiance (pow. wyszkowski).

Był jednym z największych architektów epoki baroku. Tylman z Gameren (1632-1706), niderlandzki twórca, który po karierze europejskiej (m.in. w Niemczech), nawiązał najpierw współpracę ze Stanisławem Herakliuszem Lubomirskim (1642-1702), marszałkiem wielkim koronnym, a potem był na dworze króla Michała Korybuta-Wiśniowieckiego, w polskiej architekturze rezydencjonalnej i sakralnej odcisnął bardzo wyraźne piętno. Wśród obiektów, które projektował dla polskich fundatorów z kręgów magnaterii i Kościoła, były m.in.: pałace - Bielińskich w Otwocku Wielkim, Czapskich i Krasińskich w Warszawie, Branickich w Białymstoku, kościoły - św. Anny w Krakowie, św. Trójcy w Radomiu oraz: św. Antoniego z Padwy na warszawskim Czerniakowie i św. Antoniego z Padwy i św. Piotra z Alkantary w Węgrowie. W obu tych ostatnich świątyniach, zaprojektowane przez Tylmana z Gamaren ołtarze wykonał Andreas Schlüter (1660-1714), gdańszczanin, jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy i malarzy, pracujący m.in. dla króla Jana III i innych polskich fundatorów. Ślady działalności obu twórców, Tylmana z Gameren (jako głównego) i A. Schlütera możemy spotkać właśnie w obu kościołach: na warszawskim Czerniakowie i w Węgrowie, o czym w programie mówili: o. Terencjan Krawiec OFM z zakonu Bernardynów oraz Roman Postek, historyk sztuki. 

Fot.
1. Kościół św. Antoniego z Padwy (parafia św. Bonifacego z Tarsu) na warszawskim Czerniakowie według projektu Tylmana z Gameren; fot. P. Łoś/RDC
2. Kościół św. Antoniego z Padwy (parafia św. Bonifacego z Tarsu) na warszawskim Czerniakowie według projektu Tylmana z Gameren; fot. P. Łoś/RDC
3. Relikwie św. Bonifacego w kościele Bernardynów na Czerniakowie, sprowadzone do Polski przez Stanisława Herakliusza Lubomirskiego pod koniec XVII wieku; fot. P. Łoś/RDC
4. Ołtarz główny w czerniakowskim kościele Bernardynów, według projektu Tylmana z Gameren, a wykonany przez Andreasa Schlütera; fot. P. Łoś/RDC
5. Ołtarz główny od tyłu (od chórku klasztornego) z obrazem Matki Boskiej, będącym kopią obrazu z Fragi koło Rohatyna na Kresach; fot. P. Łoś/RDC
6. Kościół św. Antoniego z Padwy na Czerniakowie, widok na ołtarz główny; fot. P. Łoś/RDC
7. Drewniany ołtarz dłuta Andreasa Schlütera - fragment; fot. P. Łoś/RDC
8. Fragment ołtarza głównego z portretem św. Antoniego z Padwy, kościół na Czerniakowie; fot. P. Łoś/RDC
9. Dawny refektarz Bernardynów w ich klasztorze na Czerniakowie; fot. P. Łoś/RDC
10. Krypta z sarkofagami fundatorów: Stanisława Herakliusza Lubomirskiego i jego żony; fot. P. Łoś/RDC
11. Dziedziniec klasztoru, dawniej także rozległy ogród Bernardynów na Czerniakowie w Warszawie; fot. P. Łoś/RDC
12. Fundator kościoła i klasztoru Bernardynów na warszawskim Czerniakowie, Stanisław Herakliusz Lubomirski; Wikipedia
13. Kościół św. Antoniego z Padwy i św. Piotra z Alkantary w Węgrowie, wg. projektu Tylmana z Gameren; fot. P. Łoś/RDC
14. Kościół i zespół budynków klasztornych poreformackich w Węgrowie; fot. P. Łoś/RDC
15. Krucyfiks na ołtarzu w kościele poreformackim w Węgrowie, autorstwa Andreasa Schlütera; fot. P. Łoś/RDC
16. Krypta przyklasztorna w podziemiach zespołu poreformackiego w Węgrowie; fot. P. Łoś/RDC
17. Krypta przyklasztorna w podziemiach zespołu poreformackiego w Węgrowie; fot. P. Łoś/RDC
18. Gość programu, o. Terencjan Krawiec OFM, Bernardyn; fot. P. Łoś/RDC
19. Gość programu, Roman Postek, historyk sztuki; fot. P. Łoś/RDC

Mileszewy są niedaleko od granicy między województwami mazowieckim i kujawsko-pomorskim, ale działalność postaci historycznych, które z tą miejscowością są związane, wybiega daleko poza region ziemi michałowskiej; utwory i zalecenia I. Łyskowskiego czytano w szerokich kręgach Królestwa Polskiego, dokąd jego sława sięgała.

Wydawałoby się, że skoro o tej postaci jest całkiem sporo informacji historycznych, a Sejm Rzeczypospolitej Polskiej upamiętnił ją specjalną uchwałą, w 200-lecie urodzin, to i dom rodzinny Ignacego Łyskowskiego – bo o nim mowa – powinien stanowić centrum pamięci i miejsce, w którym można by poznać go jeszcze bliżej. Tymczasem, XIX-wieczny pałac Łyskowskich, potem Sikorskich i Łangowskich w Mileszewach (gm. Jabłonowo, pow. brodnicki, woj. kujawsko-pomorskie) niszczeje, a niegdyś piękny park dworski coraz bardziej zarasta dziką roślinnością.

Imię Ignacego Łyskowskiego nadano ulicom w Toruniu, Szczecinie, Brodnicy, Gdyni i w  Grudziądzu. Jest on również patronem Biblioteki Publicznej w Brodnicy oraz Zespołu Szkół CKP w Grubnie. Dzięki staraniom lokalnej społeczności, 12 września 2020 roku w dwusetną rocznicę urodzin w centrum wsi w Mileszewach, gdzie Ignacy Łyskowski się urodził i spędził całe życie, została odsłonięta pamiątkowa tablica. Poza uchwałą sejmową, dnia 29.04.2021 Rada Miasta i Gminy Jabłonowo Pomorskie podjęła uchwałę o nadaniu imienia Ignacego Łyskowskiego Szkole Podstawowej w Góralach.

Działania te nie idą jednak w parze z troską o dom rodzinny tego publicysty, ziemianina, myśliciela, piewcy pracy organicznej i działacza na rzecz polskości tzw. Prus Zachodnich.

A przecież, Łyskowski stoi w pierwszym rzędzie grupy najwybitniejszych Polaków doby rozbiorów, którzy całe swoje życie poświęcili krzewieniu postępowych rozwiązań w kluczowych wówczas dla Polaków dziedzinach, czyli oświacie (głównie rolniczej), czytelnictwie polskim i gospodarce, których rozwój miał być jedną z dróg do odzyskania niepodległości.

Ignacy Łyskowski (1820-1886) był synem Konstantego (1780-1855), niezamożnego, zaledwie jednowioskowego ziemianina, deputowanego ziemstwa kredytowego i Anny z Rutkowskich. Majątek Mileszewy i istniejący tam drewniany dwór, do rodziny wniosła Anna, odziedziczywszy te dobra po matce, Katarzynie z Kalksteinów (1758-1796).

Ze względu na liczne potomstwo i trudności w zapewnieniu wykształcenia dzieciom, średni z nich, Ignacy najpierw uczony był w domu przez nauczyciela niemieckiego, w szkole również spotkał się z nauką tylko w języku niemieckim, więc znalazł się w jakimś sensie na pograniczu kulturowym. Pomoc księdza kanonika Jana Donimirskiego (1795-1868) sprawiła, że w kolejnej szkole zetknął się już z polskością, do której tak tęsknił i jej pragnął. Po nauce wrócił do domu, aby pomóc ojcu w zaniedbanym majątku, nie rezygnując jednak ze swych przemyśleń, które w formie rozległej publicystyki (ale i poezji) i aktywności społecznej, rozpoczął realizować. Krytyczny w stosunku do tych ziemian, którzy nie umieli zając się swymi dobrami, a otwarty na szeroką edukację ludu, doszedł w działalności aż do parlamentu pruskiego, broniąc w ramach Koła Polskiego narodowych interesów. Spoglądając na tych, którzy byli przed nim i po nim, to postawą propolską dołączył do długiej listy ziemian – działaczy, pionierów na obszarach zaboru pruskiego w szerokim jego ujęciu historycznym i geograficznym. A byli wśród nich  Chłapowscy, Marcinkowscy, Donimirscy, Sierakowscy, Działowscy, Janta-Połczyńscy, Komierowscy, Slascy, Kalksteinowie: z tzw. Prus Wschodnich, Zachodnich, Wielkopolski i Pomorza – czyli z regionów, w których walka o polskość była szczególnie trudna, ale i przynosiła efekty, stąd to miano pionierów.   

Ignacy Łyskowski reprezentował w parlamencie frankfurckim polską ludność na Pomorzu, protestując przeciwko włączeniu Pomorza Gdańskiego do Rzeszy Niemieckiej. W 1866 był posłem na sejm pruski; a od 1881 r. do parlamentu niemieckiego. Ignacy Łyskowski wraz z Teodorem Donimirskim (1809–1884) i stryjecznym bratem, Mieczysławem Łyskowskim (1867) utworzył instytucję, której celem było organizowanie corocznych sejmików gospodarczych. Po dwu latach z Teodorem Donimirskim założył w Toruniu Towarzystwo ku Wspieraniu Moralnych Interesów Ludności Polskiej pod Panowaniem Pruskim. Towarzystwo to upowszechniało polską książkę, organizowało czytelnie i  biblioteki. Z inicjatywy Zygmunta Działowskiego w Toruniu powstało Towarzystwo Naukowe, którego Łyskowski był wieloletnim prezesem.

O życiu i działalności Ignacego Łyskowskiego na tle dziejów głównie Prus Zachodnich, ale też w kontekście idei ratowania od zagłady gniazda Łyskowskich w Mileszewach, w programie mówili: Krystyna Warachowska, kolekcjonerka, badaczka lokalnych dziejów Mileszew i rodziny Łyskowskich oraz ks. Waldemar Milewski, proboszcz parafii św. Apostołów Piotra i Pawła w Lembargu.

Lit.:

- „Ignacy Łyskowski. Działacz społeczny i narodowy ziemi michałowskiej 1820-1886”, oprac. A. Tujakowski, Toruń – Brodnica 1977;

- K. Gimińska, M. Rejmanowski, „Mileszewy gmina Jabłonowo Pomorskie. Zespół dworsko-parkowy”, Toruń 1998;

- „Prałaci i Kanonicy katedralni chełmińscy…”, wyd. ks. A. Mańkowski, Toruń 1928;

- „Leon Łangowski (…) powstaniec wielkopolski, działacz niepodległościowy i patriota wzorowy gospodarz majątku Mileszewy”, oprac. E. Rzepka, Jabłonowo Pomorskie 2021

Fot.

1. Pałac Łyskowskich w Mileszewach od frontu, 2023 r.; fot. P. Łoś/RDC

2. Gość programu, Krystyna Warachowska, regionalistka, strażniczka pamięci o I. Łyskowskim; fot. P. Łoś/RDC

3. Gość programu, ks. Waldemar Milewski, proboszcz parafii św. Apostołów Piotra i Pawła w Lembargu; fot. P. Łoś/RDC

4. Ignacy Łyskowski (1820-1886), działacz społeczny i oświatowy z Mileszew; Wikipedia

5. Pałac Łyskowskich w Mileszewach, 1992 r.; fot. B. Chrostowski, zbiory NID

6. Pałac Łyskowskich w Mileszewach, 1992 r.; fot. B. Chrostowski, zbiory NID

7. Park wokół pałacu Łyskowskich w Mileszewach, 1992 r.; fot. B. Chrostowski, zbiory NID

8. Pałac w Mileszewach przed II wojną św.; zbiory rodziny Łangowskich

9. Pałac, park oraz zabudowania gospodarcze majątku Łyskowskich, Sikorskich i Łangowskich w Mileszewach, 2023 r. fot. P. Łoś/RDC

10. Pałac, park oraz zabudowania gospodarcze majątku Łyskowskich, Sikorskich i Łangowskich w Mileszewach, 2023 r. fot. P. Łoś/RDC  

11. Pałac, park oraz zabudowania gospodarcze majątku Łyskowskich, Sikorskich i Łangowskich w Mileszewach, 2023 r. fot. P. Łoś/RDC  

12. Pałac, park oraz zabudowania gospodarcze majątku Łyskowskich, Sikorskich i Łangowskich w Mileszewach, 2023 r. fot. P. Łoś/RDC  

13. Pałac, park oraz zabudowania gospodarcze majątku Łyskowskich, Sikorskich i Łangowskich w Mileszewach, 2023 r. fot. P. Łoś/RDC  

14. Tablica poświęcona pamięci I. Łyskowskiego na pałacu w Mileszewach; fot. P. Łoś/RDC

15. Obelisk z tablicą ku czci I. Łyskowskiego na osiedlu po byłym PGR w Mileszewach, wystawiony z inicjatywy Krystyny Warachowskiej; fot. P. Łoś/RDC

16. Pola i łąki w części gospodarczej majątku Mileszewy, 2023 r.; fot. P. Łoś/RDC

17. Pola i łąki w części gospodarczej majątku Mileszewy, 2023 r.; fot. P. Łoś/RDC    

18. Kościół parafialny pw. Apostołów Piotra i Pawła w Lembargu – świątynia kolatorska dla rodów: Łyskowskich, Sikorskich i Łangowskich, pod kościołem krypta - miejsce spoczynku Ignacego Łyskowskiego, jego żony, rodziców i dziadków Rutkowskich oraz Kalksteinów. Widoczna lipa, o której mowa jest w audycji; fot. P. Łoś/RDC

19. Wnętrze kościoła w Lembargu; fot. P. Łoś/RDC

20. Wnętrze kościoła w Lembargu; fot. P. Łoś/RDC    

21. Wnętrze kościoła w Lembargu; fot. P. Łoś/RDC    

22. Wnętrze kościoła w Lembargu; fot. P. Łoś/RDC    

23. Wnętrze kościoła w Lembargu; fot. P. Łoś/RDC

Na audycję zaprasza Piotr Łoś.

Na audycję zaprasza Piotr Łoś.

Na Łosiowisko zaprasza Piotr Łoś.